کسوف شمس؛ تأمل در پارادوکس‌های نسبت انسان امروزی با متون کهن عرفانی

کسوف شمس 

تأمل در پارادوکس‌های نسبت انسان امروزی با متون کهن عرفانی

متن تحریر یافته سخنرانی مقصود فراستخواه در

کنفرانس بین المللی شمس تبریزی

مهرماه 1394

در اینجا:

http://www.shamstabrizi.ir/freemagale_kol.aspx?id=51

چکیده

     عقلانیت مدرن در همان حال که خود نور است حجابی نیز شد میان ما و سنت‌های کهن عرفانی. اما در دورة «مابعد مدرن» اسطورة پیشرفت محل پرسش قرار گرفت. علم پسامدرن میل به فهم‌هایی کیفی پیدا کرد و متون کهن مورد توجه واقع شد اما نه مثل سابق به وجه شرق شناسانه. وضعیت مدرن با نوعی نسیان جمعی نسبت به امر الهی آغشته بود اما در شرایط «پست مدرن» خاطرات عرفانـی اهمیت یافتند. نشانه‌هایی هست که بخشـی از مردمان، علاقه‌مند هستند دست کم، قسمتی از اوقات فراغت خود را به امور معنوی و احوال درونی اختصاص بدهند. تجربه‌ها و خاطرات سرکوب شدة مدرنیسم و ماشینیسم، باردیگر از ناخودآگاه اجتماعی سر بر می‌آورند. عناصر خاموش، به حیطه آگاهی  جمعی بر می‌گردند. اما رجوع به شمس بی تنش نیست و یکی نیز دیالکتیک شکل ومحتواست. از یکسو محتوای معناجویی نیاز به شکل دارد چـون تجربه در خلأ روی نمـی‌دهد، سنتی لازم هست که در آن دست به تجربه‌های معنوی بزنیم و در فضای حضور شمس ، معانی و خاطراتی هست که مشحون از بشارت ودعوت‌اند. اما از سوی دیگر، شکل تصوف وعرفان نمی‌تواند بازنمایی کنندة همه پویایی‌هایی باشد که در دنیای درون ما و در محتوا جریان دارد. خود شمس نیز با اشکال رسمی مشکل داشت. 

     از سوی دیگر وقتی امروز کسی از شمس سخن می‌گوید، این در حقیقت، سخن گفتن از شمس بدون شمس است. یعنـی حتـی آنگاه که انسان پسامـدرن مـیل به معانـی عرفانـی می‌کند در او تمایلی برای تصرفات ذهنی و تجربی در ساختارهای سنتی و تاریخی عرفان هست. در گذشته عرفان و شمس و مولانا برای اهل طریـق و اهل سلوک یک مرجع تلقـی می‌شد اما امروز برای علاقه‌مندترین افراد، همة این‌ها در حدّ یک منبع تلقـی مـی‌شوند. علتـش انـواع گسست‌های معرفت شناختی نسبت به دنیای شمس و مولاناست که در دنیای امروز با چیزهایی مثل عقلانیت، نقد، پلورالیسم معرفتی و مرکز‌زدایی از فکر، هرمنوتیک تحلیل گفتمان، پسا ساختارگرایی و شالوده‌زدایی به وقوع پیوسته است. رجوع انسان امروزی به شمس، لاجرم مراجعه‌ای اقتضایی، گزینشی و حسب حال است. امروز در همان حال که شمس خوانده می‌شود شالوده‌هایش در هم می‌شکند. یک فاصلة دیگر ما با شمس، فاصلة عرفی است. ارزش‌ها و هنجارهای عرفی امروز تاحد زیادی با عرف زمان شمس تفاوت دارد. مثلا شمس محاط به فرهنگ مردسالار در زمینه اجتماعی و زمانش بود یا حسب فضاهای و زمینه فرهنگی خویش فلک زدن کودکان را لازم می‌دید. عارفان با همه اوج گیری‌های خویش در معانی واحوال، موجوداتی از جنس گوشت و پوست و استخوان بودند. انواع غرائز و عادت‌ها و روحیات در آنها بود. در عرفان، همه‌اش معانی آسمانی و اهورایی نبود، انبوهی عناصر حقیر زمینی نیز در تاریخ عرفان نفوذ وجریان دارد.

    فرهنگ و ادب و دانش ایرانـی بیش از اینکه با روال‌ها و روتین‌ها توسعه پیدا بکند از«خلاف آمد عادت» طلب کام کرده است، با نقدها و بدعت‌ها و پرسش افکنی‌ها پیش رفته است. وقتی تکه‌هایی از عادات و قواعد شکسته شده است، گشایشی روی داده است و معانی شمسیه عیان و بیان شده است. زلف پریشان شمس از عوام‌زدگی سر برتافت. در او زشتی و زیبایی         خوبی و بدی، و کفر و ایمان دست همدیگر را می‌گیرند. در شمس، مسرت هست و شادی‌ای که از درون می‌جوشد. در شمس تمنای زندگی هست. زیستن با مردمان و در همان حال فرد بودن و فرد ماندن هست. نوعی الهیات انسان‌گرا هست. اگر انسانی حضور نداشته باشد تا با متون سخن بگوید چیزی از آنها نمی‌چکد. مهم وضعیت خود آدمی است. مهم این است که ما چگونه به تجربه‌های مان معنا بدهیم. در شمس پاره‌هایی از نقدهای دینداری و مسلمانی است و معنای انسان دوستی و صلح است. شمس موجودی «بی در کجا»ست.

کلید واژه ها: عرفان، عقلانیت مدرن، شرایط پس مدرن، شکل و محتوا، عرف زمان شمس معانی شمسیه

1.کسوف

    چرا از کسوف شمس سخن می‌گوییم؟ چون عقلانیت مدرن در همان حال که خود نور جدید در جمع محیط بشریت است برای توضیح و تفسیر عالم و آدم و تغییر آن و بهبود بخشیدن به شرایط بشری و تقلیل مرارت‌ها، حجابی نیز هست میان ما و سنت‌های کهن عرفانی. مارتین بوبر از اختفای الهی در دنیای جدید بحث کرد(Buber,1999). بسط انسانیت جدید با حس سوژگی و خویشکاری همراه است. میل به تصرف ذهنی و فنی در عالم و آدم دارد. این وضعیت مدرن چندان مناسب حس و حال عتیق عرفانی نیست. حس و حالی که در او تحیّر است و «صید بودن خوشتر از صیادی است» و دام تصرفات ذهنی خویش بگذاشتن است و دل دادن و به دام دلدار رفتن است. (تو مگر آیی و صید او شوی، دام بگذاری به دام او روی-دفتر 5). 

     بیشتر در دورة «مابعد مدرن» بود که میل به خواندن مولانا و شمس به طرز محسوسی رونق عمومی یافت. چون «وضعیت مدرن» عوض شد و شرایط پست مدرن جایگزین آن شد. «تو خود حجاب خودی حافظ، از میان برخیز». عقلانیت مدرن بنابه سرشت انتقادی خویش بعد از نقد سنت‌ها فرصت پیداکرد تا به نقد خود  نیز بپردازد و از اینجا دوره‌ای آغاز شد که مـدرنیتة مـتأخر یا دورة پست مـدرن مـی‌نامیم. در مـدرنیـتة متقدم عمدتا روال کار بر اسطوره‌زدایی از دنیای قدیم بود. اما در دورة مابعد مدرن، نوبت به شالوده‌زدایی از اسطوره‌های ساخته شده در دنیای مدرن نیز می رسد؛ مثل «اسطورة پیشرفت» که دیگر آن هیمنة پیشین را ندارد. دیگر منطقی نمی‌نماید که هرچه را متعلق به گذشته است دور بریزیم، به حاشیه زندگی برانیم ویا به حوزة خاموش خصوصی تبعید کنیم.

     علم پسامدرن نیز علمی پسانرمال هست. همه‌اش از شکاکیت و بی طرفی و روشمندی و دقت و عینیت دم نمی‌زند و میل به فهم‌هایی کیفی، میل به پدیدارشناسی و تعویق احکام ذهنی (اپوخه) و هم گرایی‌های میان رشته‌ای و غیر دیسیپلینی در مجموعة دانش بشری دارد. این است که  در مدرنیتة متأخر، متون کهن مورد توجه واقع می شود اما نه به وجه شرق شناسانه، که در دنیای مدرن رایج بود، بلکه با جدیت و علاقه و همدلی زیباشناختی و معنا جویانة بیشتر، که یک میل شایع در شرایط پس مدرن است. اینجاست که مردم به خواندن مثنوی و شمس اشتیاق نوستالژیک پیدا می‌کنند و شمس با یک دنیا حس حسرت محل توجه در حوزة عمومی می‌شود. به تعبیر دانیل هرویو لژه جامعه شناس دین فرانسوی، انسانیت در وضعیت مدرن دچار نوعی نسیان جمعی نسبت به امر الهی می شود ولی رفته رفته که شرایط پست مدرن به وجود می‌آید گروه گروه مردمان حتی در اروپا به صورت قومیت‌های مذهبی در پی حافظه و خاطره می‌روند و معانی گذشته به مثابه زنجیره‌ای از حافظه‌های خُرد اقتضایی اهمیت می‌یابند (فراستخواه، 1394). بدین معنا رویدادی مثل شمس- مولانا همچون تکه‌ای درخشان از حافظه ادبی و معنایی وزیباشناختی و بارقه ای از خاطرات عرفانی ما باردیگر شکوه و احتشام پیدا می‌کند.

      شاید از تیزبین‌ترین آینده پژوهان در دهه 70 و80 قرن بیست، والاس کاکیس وهمکاران بودند کـه در کانادا از سناریوهای آینده بـحث کردند. آن‌ها در مـقایسه با سناریوی ولخرجی (کار کمتر با مصرف بیشتر¹)، سناریوی پرخرجی (کار بیشتر با مصرف بیشتر²) و حتی سناریوی مقتصدانة‌ «کار بیشتر با کمترین منابع»، از آینده‌ای سخن گفتند که ممکن است در او  مردمان، درپی یک زندگی «مابعد مقتصدانه» بشوند: «کمتر کارکن، با کمترین منابع تا بتوانی به کارهای دیگرت بپردازی»³ (Valaskakis et al, 1982). این همان چیزی است که نشانه‌هایی از آن را در گرایش‌های عرفانی برخی گروه‌های جماعتی می‌بینیم که به جای دوندگی‌های زیاد کاری، به اوقات فراغت خویش می‌افزایند و بخش مهمی از آن را به امور معنوی و احوال درونی اختصاص می‌دهند.

2.دیالکتیک شکل و محتوا

     اما رجوع مجدد به عرفان، در درون خود با انواع ابهامات و تناقض نماها درگیر است. اگر بخواهیم نسبت امروزی خود را با شمس به زبان زیمل توضیح بدهیم، همان دیالکتیک شکل و محتواست (زیمل، ترجمه 1386؛ واﻧﺪﻧﺒﺮگ، ترجمه 1386، فریزبی، ترجمه 1386).

    محتوای معناجویی یا میل به معناسازی که در اجتماع امروزی و انسان امروزی پس از انواع سرخوردگی‌های دنیای مدرن مثل جنگ جهانی،⁴ ماشینیسم، پیامدهای صنعتی شدن نابرابـری‌ها، بحران‌های اخلاقی و معنوی و اجتماعی و .... باز جنبیده است زمینه برای رجوع مجدد به میراث‌های سنت و عرفان را به وجود می‌آورد. هم محققان عالَم به بررسی شمس روی آورده‌اند⁵ و هم مردم کوچه و بازار به خواندن او.⁶ محتوای زیست ما در پی تجربه‌های درونی و معنایی است اما این معنا خواهی نمی‌تواند بدون شکل ادامه پیدا بکند. هیچ تجربه‌ای در خلأ روی نمی‌دهد و دست کم برای ادامه تجربه‌های بی‌تعیّنِ خود، احساس نیاز به فضاها و به سنت‌هایی می‌کنیم که به این تجربه‌های بی‌تعین ما تعین ببخشد و شکل وشمایل بدهد. در اینجاست که به سراغ متون کهن و به سنت‌هـای عرفانی و به سـراغ شمس و مولانا می‌رویم «اصل دین ای خواجه روزن کردن است» (مثنوی، دفترسوم). وقتی در فضای مقالات شمس دیوان شمس و مثنوی هستیم؛ روزنی گشوده می‌شود، فضایی نمادین و معنایی در دسترس ما قرار می‌گیرد که به ما امکان عمل تفسیری می‌دهد

     سنتی هست که در آن دست به تجربه‌های تازه بزنیم، جماعتی معنادار و نافذ هست که در او حضور پیدا بکنیم، گویا در یک بازی شعف‌انگیز جمعی یا در یک همسرایی گوشنواز شرکت می‌جوییم و با آواها هم آوازی می‌کنیم. نمادها، تمثیل‌ها، معانی وخاطرات همه برای ما مشحون از بشارت و دعوت‌اند و می‌توانیم در چنین فضایی آن محتویات نیاز روحی و معنوی خویش را دنبال بکنیم و امکان تجربه‌های شخصی به دست می‌آوریم.

    اما شکل متـون و مراجـع تصوف و عرفان نمی‌توانـد بازنمـایی کنندة همـه پویایـی‌ها و تنش‌هایی باشد که در دنیای درون ما و در محتوا جریان دارد. محتوا از یکسو نمی‌تواند به شکل تحویل شود و تقلیل یابد و از سوی دیگر بی‌شکل نیز نمی‌تواند به نحو پایداری باقی بماند و تداوم پیدا بکند و این همان سیر جدالی و دیالکتیکی شکل و محتوا در بیان زیملی آن است. آنچه نیز اندکی پیشتر از بیان مولوی آوردیم یعنی آن عملِ «روزن کردن» در دین و مناسک به این سادگی نیست و همواره با مناقشات و تشنجاتی در چارچوب‌های شریعت همراه بوده است. خود شمس هم به دلیل پویایی‌های درونی‌اش با این اشکال رسمی و تاریخی عرفان مشکل داشت و می‌گفت این‌ها همه پوشاننده دل‌اند (شمس،1385: 779-778). «عشق خران جو به جو، تا لب دریای هو / کهنه خران کو به کو، اسکی بَبُج کیمده‌وار»، «نوبت کهنه فروشان در گذشت، نوفروشانیم و این بازار ماست» (دیوان شمس، غزل 1132 و 424) و به همین سبب با انواع مخالفت‌ها و طردها و آزار‌ها حتی در جرگه مریدان مولوی مواجه شد. یکی دوبار از سر استیصال و به قهر آنها را و قونیه را ترک گفت و مهاجرت کرد و عاقبت نیز در غربت و عسرت درگذشت و یا بنا به اقوال نیازمودة دیگری، اصولا به دست همین دراویش کشته شد.

3.شمس بدون شمس

    هرنوع رجوع به شمس یا عرفان در دنیای امروز، بازگشت به همان شمس واقعا موجود تاریخی یا عرفان تاریخی نیست. آن تاریخ حقیقتاً به پایان رسیده است. اگر امروز کسی حتی در فضای مابعد مدرن (وبه طریق اولی با نگاه مدرن) از عرفان می‌گوید و یا از شمس سخن می‌گوید بهتر است بگوییم این در حقیقت، سخن گفتن از عرفان بدون عرفان، و از شمس بدون شمس است. ارجاع همدلانة پست مدرن به دین، به چیزی غیر از دین در دورة تاریخی اوست چون آن تاریخ حقیقتا سپری شده است؛ با همه آفاق و الگوها وجهان شناسی‌ها و انسان شناسی‌ها و ارزش‌ها و ساختارهایش. خیلی‌ها مثل لویناس⁷(دیویس، ترجمه 1386 و علیا 1388) و دریدا در دنیای پسامدرن شوق تحسّرآمیزی به معانی دینی ابراز داشته‌اند، اما کاپوتو که نیایش‌ها و گریه‌های دریدا را به رشته تحریر درآورده و کتاب کرده است (Caputo,1997) عنوان فرعی کتاب خویش را چنین گذاشته است: «دین بدون دین». یعنی آنگاه که انسان پسامدرن نوعی دل نگرانی مبهمی معطوف به مضامین دینی دارد باز هم نوعا در او تمایلی برای عبور از «شالوده دین» یا صورتی از تصرفات ذهنی و تجربی در ساختارهای سنتی و تاریخی دین پنهان شده است (فراستخواه، 1390).

     در گذشته عرفان و شمس و مولانا بـرای اهل طریـق و اهل سلـوک یک مرجـع تلـقـی می‌شد اما امروز برای علاقه‌مندترین افراد به شمس و مولانا و عرفان، همة این‌ها نه بسان یک مرجع بلکه در حدّ یک منبع تلقی می‌شوند. به تفاوت میان مرجع حجّیّت⁸ با منبع⁹ استفاده و یا منبع مصرف فکری وروحی توجه داشته باشیم. چرا شمس در گذشته، مرجع حجّیّت برای مریدان و سالکان بود اما امروز فقط یک منبع معرفت و منبع معنا برای مشتاقان است؟ برای اینکه دنیای امروز در دورانی پس از انواع گسست‌های معرفت شناختی نسبت به دنیای شمس و مولانا به عرصه رسیده است. در دنیای امروز، چیزهایی هست که این دنیا را با دنیای گذشته به لحاظ مـاهوی متفاوت مـی‌کنـد، چیزهـایی مثل عقلانیـت، نقـد، پلورالیسم مـعرفتی و مرکز‌زدایی از فکر. چیزهایی مانند هرمنوتیک، تحلیل گفتمان، پسا ساختارگرایی و شالوده‌زدایی که همه از مشخصات دنیای امروزاند. هرکس که در این جغرافیای مدرن یا مابعد مدرن زندگی می‌کند و نفَس می‌کشد، کم و بیش میل به سنجشگری عقلانی و تجربی دارد. ممکن است بخواهد در آن واحد از چند منبع معرفتی موازی مثل علم و فلسفه و عرفان و دین استفاده بکند، دعاوی مختلف را با هم بسنجد و به بوته نقد بنهد. بنابراین آنچه او از شمس و مـولانا می‌خواند فقط منبعی از داده‌ها و دعاوی و معانی در کنار سایر داده‌ها و دعاوی و معانی است. او مایل است پس از دریافت این داده‌ها، آنها را پردازش کند، به محک‌های مختلف عقلانی یا پراگماتیستی بزند، داوری بکند واز حاصل استنباط خود هرطور خواست بهره‌ای در زندگی بگیرد. بنابراین انسان امروزی، که خود را فاعل شناسای عالَم و کارگزار آن می‌داند، آن گاه نیز که می‌خواهد به شمس مراجعه کند، این هرچه هم مشتقانه و صمیمانه باشد، لاجرم مراجعه ای اقتضایی، گزینشی و حسب حال است.

4.فاصلة ما با شمس

     ما با شمس از چند جهت فاصله داریم. فاصله های معرفت شناختی و پارادایمی در سطور پیش تاحدی بیان شد. یک فاصلة دیگر ما با شمس، فاصلة عرفی است. ارزش‌ها و هنجارهای عرفی امروز تاحد زیادی با عرف زمان شمس تفاوت دارد. خیلی خیلی تغییر کرده است. امروز هر مرد معمولی می‌داند که همسرش یک انسان تمام است با همه آزادی‌ها و حقوق یک فرد. در نتیجه نیازی نیست تا کسی به درجات بالای معرفت و چه رسد مراتب عالی عرفان و معنویت برسد تا بفهمد که خانم او می‌تواند با دوستانش به گردش برود. اما در دوره‌ای که شمس و مولانا می‌زیستند چنین عرفی وجود نداشت. مردسالاری بود و فرهنگ مذکر بود و این ناخودآگاه بر آنها نیز سایه‌انداز است.

     چنانکه مولانا به رغم میل کیمیا (دختر بیست وپنج ساله همسر دومش)، او را با آن همه تفاوت سنی فاحش به عقد شمس پیرمرد شصت ساله می‌آورد و شمس کامل تبریزی، این عارف طائر شیدا نیز نه تنها او را به حجله می‌برد بلکه حتی به رسم زمانه، اصرار به پرده نشینی او دارد و از یک بار رفتن زن جوان خویش به گردش چنان بر می‌آشوبد و اتفاقات مـرمـوزی می‌افتد که دختر نگون‌بخت، در چند روز با مرض سختی، جان خود را از دست می‌دهد. مریدان نه تنها این را بر شمس خرده نمی‌گیرند بلکه در تاریخ نگاری سنتی عرفان و تصوف ما که پر از مناقب نویسی و اغراق و افسانه‌پردازی و خرق وکرامات سازی است¹⁰ بیماری دردناک و مرگ غیر منتظره کیمیا، به طور ضمنی گویا مکافات ناخرسندی شمس از او نیز تلقی شده است. جزئیات این واقعه هرچه بود، چه تندخویی و زن آزاری شمس، و چه اصرار کیمیا بر جدایی از این ازدواج ناخواسته و نهایتا قصة طلاق (مقایسه کنید دو نوع تفسیر را: قدس،1383 و موحد، 1387)، به هرصورت با عرف معمول مردم متوسط الحال امروزی فاصله دارد.

       این‌ها چیز عجیبی نیست و شمس را از شمس بودن به مثابه پدید نادر در قله عرفان و ادب ساقط نمی‌کند. هرچه بود شمس محاط به فرهنگ مردسالار در زمینه اجتماعی و زمانش بود «از زن شیخی نه آید، زن را همان پس کار ودوک خود» (شمس،1385) هم شمس و هم مرید سیـنـه چاکـش مـولوی، زن را از جنـس نفس و دارای سـطـح پـایینـی از مـراتـب وجــود می‌دانستند: «نفس، طبع زن دارد، بلکه خود زن طبع نفس دارد. شاوروهن و خالفوهن. یا رسول الله می‌فرمودی که مشورت کنید. خاصه در کاری که منفعت و مضرّت آن عام باشد. اکنون اگر مردی نیـابیم با او مشـورت کنیـم، آنجـا زنان بـاشـد، چـون کنـیـم؟ می‌فرماید که با ایشان مشورت کنید هر چه گویند ضد آن بکنید. (شمس،1385: 287).

     مـثال دیگـر از فاصله عرفی فرهنگ مدنی امروز با فرهنگ دوران شمس این است که در عرف جدید پداگوژیک و تعلیم و تربیت، کاربرد خشونت مدت‌هاست یک امر ناهنجاری تلقی می‌شود اما شمس حسب فضاهای و زمینه فرهنگی خویش که اتفاقا قرن‌ها بعد از او نیز دیرپا و دیر زی بود، فلک زدن کودکان را لازم می‌دید و حتی چنان از تنبیه بدنی کودکی در دوره معلمی و مکتب داری خویـش به طـول و عرض فراوان سخـن می‌گوید که تـو گویی قهرمان حماسی.

     ایران زمین از نبرد خویش با سپاه توران روایت می‌کند و رجز می‌خواند. می‌گوید: «... با پدر و مادرش شرط کردم که اگر دست شکسته بر شما آید هیچ تغیری نکنید ... یک سیلیش زدم طپانچه‌ای که بر زمین افتاد و دیگری. و مویش را پاره پاره کردم، و همه برکندم و دست‌هاش بخاییدم که خون روان شد، بستمش در فلق!..... برداشتش حمال و به خانه بردند. تا هفته‌ای از خانه برون نیامد.... بعد از آن چوب را در آب نهادم. ... در فلق کشیدندش. ... چوب برداشتم و خود زدمش. چهارم چوب. پوست پای او با چوب برخاست. چیزی از دل من فروبرید، فروافتاد ...» (شمس،1385: 291-294).

     اینجا در صدد نقد عرفان نیستیم که البته در جای خود و با روش‌های صحیح کاری لازم است. عرفان باب بزرگی از معارف بشری است اما هاله قداست و رازوارگی و اسطوره‌سازی ضخیمی بر او هست و بسی غلط انـداز است. عیـار نقد است تا نشان بدهد عارفان با هـمه اوج گیری‌های خویش در معانی و احوال، موجوداتی از جنس گوشت و پوست و استخوان بودند. انواع غرائز و عادت‌ها و روحیات در آنها بود. مریدان شان بر سر اینکه کدامیک از بزرگان عرفان سجاده بر آب می‌اندازد و کدام بر هوا، باهم اختلاف می‌کردند به نحوی که از مفاخرات ما و منی در زندگی روزمره مردمان بـی‌ادعـا پیش پا افتاده‌تر است. میان نزدیک‌ترین اطرافیان مولانا بر سر خاک خراسان و تبریز حسادت شدیـد بـود. چنانکـه خـود شمس از زبـان آن‌ها مـی‌گوید چـگـونه «خـاک خراسان متابعت خاک تبـریز کنـد» (شمس،1385 736). کشاکش‌های شهری و قومی در تاریخ این سرزمین علل تاریخی داشت. شمس که مثل هر فرد معمولی نسبت به شهر خود گرایش دارد و در میان «قوم ناهموار» (شمس،1385 :622) گرفتار آمده، یک طرف این کشاکش‌هاست. می‌گوید: «آن از خری خود گفته است که تبریزیان را خرگفته است. او چه دیده است... آنجا کسانی بوده‌اند که من کمترین ایشانم که بحر مرا برون انداخته است، همچنان که خاشاک از دریا به گوشه‌ای افتد. چنینم، تا آنها چون باشند» (شمس،1385: 641).

    پس در عرفان، همه‌اش معانی آسمانی و اهورایی نبود، انبوهی عناصر حقیر زمینی در عرفان وول وول می‌خوردند. بخشی از مشکلات شمس نیز به سبب مخالفت او با آلودگی‌های مرسوم خانقاهی مثل دروغ و دغل و مصرف حشیش و سوء رفتارهای جنسی و غلام بارگی در میان دراویش (موحد،1387: 103-138) افزون بر شطحیات او که «در خانقاه طاقت من ندارند، در مدرسه از بحث من دیوانه شوند» (شمس،1385: 737) و تلخ زبانی‌ها و تندخویی‌های او که در جای جای مقالاتش عیان است.

5.در خلاف آمد عادت، بطلب کام!

    ادب، دانـش ومـعرفت، بیش از اینکه بـا روال‌ها و روتین‌ها بسط و توسعه پیدا بکند از«خلاف آمد عادت» طلب کام کرده است، با نقدها و بداعت‌ها و نوآوری‌ها و تک‌روی‌ها و به خرق، اجماع و گذر از مرزهای مألوف و در اثنای شطحیات و پرسش افکنی‌ها پیش رفته است و شکوفا شده است. اگر از تاریخ فرهنگ ما حکیم فردوسی، زکریای رازی، خیام، ابن سینا و حلاج و بایزید بسطامی و شمس و مولوی و حافظ و نیما و فروغ و شاملو را برداریم، انصافا فقط دوازده نفر به معنای حساب عددی کم نمی‌شود، بـلکه ماهـیت و سرشت یـک فرهنگ از او بـازستانـده می‌شود، تو گویـی می‌خواهیـم حرکـت و خاصیـت را از امـری روان سلـب مـی‌کنیم. این‌ها مثال‌هایی بودند که هیچ کدام بنابر عادت ِمرسوم کار نکردند و تکه‌هایی از عادات و قواعد را بشکستند. پس فرهنگ و ادب و دانش ایرانی اگر هنوز هویتی دارد و باقی است بی‌گمان، کسب جمعیت از این زلف‌های پریشان کرده است.

6. زلف پریشان شمس

   زلف پریشان شمس بـود که از عوام‌زدگی مستولی بر فضای غالب نخبگان سر برتافت   «مرا در این عالم با این عوام هیچ کاری نیست. برای ایشان نیامده‌ام» (شمس،1385: 82). در شمس؛ زشتی و زیبایی، خوبی و بدی، و کفر و ایمان دست همدیگر می‌گیرند. تو گویی شمس به عنوان یک انسان، خود را باهمه آنچه هست پذیرفته است: «مولانا را جمال خوب است و مرا جمالی هست وزشتی هست..» (شمس،1385: 74)، برای همین است که در شمس، امید و اطمینان و مسرت باطنی هست و شادی ای هست که از درون می‌جوشد: «در اندرون من بشارتی هست... ما را آن گشاد اندرون می‌بیاید» (شمس،1385: 610)، «خوشی من از نهاد من، رنج من هم از نهاد من» (شمس،1385: 756). حس و حال شور و شادی درونی است که از او وجد و سماع بر می‌خیزد و از شالوده‌های فتوایی عبور می‌کند. پریشانی شمس است که کتمان نمی‌دارد اگر موسیقی بر او مثل وحـی ناطق مـی‌بارد و نوای چـنگ، قـران فـارسـی می‌شود و او سجاده‌نشین باوقاری را بازیچه کودکان کوی می‌کند: «در دست همیشه مصحفم بود، وز عشق گرفته‌ام چغانه؛ اندر دهنی که بود تسبیح، شعر است و دوبیتی و ترانه» (دیوان شمس، غزل 2351).

    در شمس تمنای زندگی هست، حتی اگر شده باشد با نقد حدیثی منقول از پیامبر!: «مرا از این حدیث عجب می‌آید که الدنیا سجن المؤمن، که هیچ سجن ندیدم، همه خوشی دیدم همه عزت دیدم، همه دولت دیدم. زهی من!... چندین گاه خویشتن را نمی‌شناختم¹¹ زهی عزت و بزرگـی» (شمس، 1385: 317). چـه نزدیـک است شمس در ایـن ملاحـظـه صمیـمـانه و بی‌شائبة خویش با حقیقت وجود شریف پیامبر. در شمس زیستن با مردمان و در همان حال فرد بودن و فرد ماندن هست: «در خلوت مباش و فرد باش... زن بخواه و مجرد باش» (شمس،1385: 721). این یک ظرفیت عالی از عرفان اجتماعی و عرفان زندگی و عرفان مثبت است. با معناست

 که آن دیدار نخست شمس با مولانا نیز در عرصه عمومی روی داد؛ در حوالی بازار قونیه که محل عبور روزانه مولوی بود و در مکانی که معمولا او وهمراهـان مـی‌نشستنـد و صحبـت می‌کردند.

     از شمس بر ما، اخگرهایی معنایی از الهیات انسان‌گرا برمی‌جهد: «چه سزا گفتن باشد که خدا هست، تو هستی حاصل کن، خود را اثبات کن... گفت خدا یکی است، گفتم اکنون تو را چه؟ چون تو در عالم تفرقه‌ای» (شمس،1385: 259،280،688). «تو را از قِدَم عالم چه؟ تو قِدَم خویش را معلوم کن، شناخت خدا عمیق است، ای احمق! عمیق تویی، اگر عمیقی هست تویی» (شمس،1385: 221).

      در این خلاف آمد عادت، قرآن و حدیث و سخنان بزرگان به یک سو، و سخن خود انسان به یک سوی دیگر ماجراست. اگر انسانی حضور نداشته باشد و سَرَکی نکشد و قامت ذهن وضمیر برنیفرازد که با این متون سخن بگوید چیزی از آنها نمی‌چکد. اینجا مراد شمس، فرد فرد انسان‌هاست: «هله این...کلام مبارک اوست. تو کیستی؟ از آن تو چیست؟ این احادیث حق است و پرحکمت، و این دگر اشارت بزرگان است. از آن تو کدام است؟» (شمس،1385: 72). اوج الهیات تنزیهی: «که او اکبر است از آن همه تصورها... اگر چه تصور نبی است و مرسل و اولوالعزم» (شمس،1385: 647-648).

    در الهیات انسان‌گرا، مهـم وضعیت خود آدمی است. گاه بیان شمس بغایت شطحی‌گون می‌شود و زلف، پریشان: «مرا رسالة محمد رسول الله سود ندارد، مرا رسالة خود باید» (شمس،1385: 270). بلی مهم سودای سر ماست و معنا بخشیدن ما به تجربه‌های مان هست. اگر جوششی و جنبشی در ما نیست پیامبر نیز با همه صفای باطن و سرّ سخن، دربارة ما کاری چه تواند بکند. اما اگر سودای سر ما بالاست و سوزی و نیازی هست، ابلیس نیز و همه غرائز و حالات بشری ما و همه تعارض‌های ما، بخشی از طرح رهایی و تعالی ما می‌شود.

      در قصه آفرینش، خداوند آدم وحوا را آفرید و گفت بخرامید (واین یعنی زندگی). آن گاه گفت اما به این درخت نزدیک نشوید و شیطان آغاز به وسوسه کرد (واین نیز یعنی زندگی). شیطان چیست واز کجا آمد؟ جز اینکه بخشی از یک طرح بزرگ است. آن رویدادهای وجودی که آدمی را به کمال می‌رساند از متن همین وسوسه ها به وقوع می‌پیوندد. اگر صحنه هنرمندی هست، شیطان نیز در او شرکت دارد. غرائز و افکار و تردیدها و نافرمانی‌ها بخشی از موجود باارزشی است که انسان می‌نامیم. سرانجام باز خداوند فرمود اکنون که وسوسه شدید و گناه را و میل را و سرپیچی را تجربه کردید و حالیا همی شوقی به بالا دارید، پس بیایید (و این نیز یعنی زندگی).

     خیر و شر دست همدیگر می‌گیرند. ببینید روایت شمس پریشان حال از شیطان را: «در بادیه چون پای آن مرد از خار مغیلان بشکست، قافله رفته، در آن حالت نومیدی، دید آینده از دور می‌آید ... پای در هم پیوست و او را به کاروان رسانید. گفت ... تو کیستی که این همه فضیلت تو راست؟ .... گفت من ابلیسم که کودکان در کتاب‌ها می‌خوانند انّ علیک لعنتی. کسی که در ابلیس اعتقاد در می‌بندد وبه اعتقاد بدو می‌نگرد چنین به مراد می‌رسد و آن که در پیامبر بی اعتقاد می‌نگرد به عکس وخواری گمراه می‌شود، همچو ابوجهل.» (شمس،1385: 265). پس از نظر شمس مهم وضعیت انسان ورویکرد اوست. مهم این است که ما چگونه به تجربه‌های مان معنا بدهیم.

     در شمس پاره‌هایی از نقدهای دینداری و مسلمانی است و معنای انسان دوستی و صلح است: «آخر سنگ پرست را بد می‌گویی که روی سوی سنگی یا دیواری نقشین کرده است تو هم رو به دیواری می‌کنی. پس این رمزی است که گفته است محمـد علیه السلام، تو فهـم نمی‌کنی. چون این کعبه را از میان برداری، سجدة ایشان به سوی دل همدیگر باشد، سجده آن بر دل این، سجدة این بر دل آن» (شمس،1385: 100-101). القصه شمس به تعبیری که من از ادوارد سعید در زندگی نامه خود نوشت او وام می‌گیرم (Said,1999)، حقیقتا موجودی «بی در کجا» ست. چنانکه عاشق دلباخته‌اش مولانا او را به این وصف می‌خواند: زهی عنقای ربانی شهنشه شمس تبریزی، که او شمسی است نی شرقی و نی غربی و «نی در جا» (دیوان شمس، غزل 64).

پی نوشت ها

1. do less with more

2. do more with more

3. Doing less with less and doing something else

4ـ آنه ماری شیمل می‌گوید اگر مولانا نبود چطور می‌توانستیم فجایع و پیامدهای جنگ جهانی دوم را تحمل بکنیم. برای بحث شیمل دربارة شمس بنگرید به: شیمل،ترجمه 1367

 5ـ همچون نیکلسون، شیمل، ادوارد وینیفیلد، آرتور آربری، فرانکلین لوئیس، ویلیام چیتیک  یوهان کریستوف بورگل، فروزانفر، زرین کوب و موحد.

6ـ برای نمونه گزارشی دربارة فروش چند صد هزار نسخه‌ای آثار مربوط به مولانا و انواع رکوردها و نیز اقبال عامه پسند به این نوع آثار در ایالات متحده بنگرید به:

 http://sale2002.persianblog.ir/post/76/              

 7ـ لویناس، اخلاق را شنیدن صدای دیگری می‌داند؛ چه دیگری انسانی یا هر جاندار دیگر. درحقیقت به بیان لویناس یک به کلی دیگری«The wholly other» هست که در اثنای روابط پرشر و شور ما، به دوست داشتن دیگری دعوت می‌کند بدون اینکه اجباری در میان باشد. ما آزادیم که این دعوت را اجابت کنیم و آن دیگری را دوست بداریم، یا به اقتضای محرک‌ها و پاسخ‌ها با دیگران مقابله به مثل، یا ناهمدلی ویا حتی بدرفتاری بکنیم. اما هم‌چنان صدای خفیف و حزین دیگری در عمق دل و جان ما و سـرّ وجـدان مـُا بـه گـوش می‌رسد. خدای متعال یک بیان استعلایی از این «به کلی دیگری» است.

 8. Reference Authority

9. Resource

10ـ از اسرارالتوحید ابوسعید تا تذکره الاولیای عطار و مناقب اوحد الدین کرمانی و شیخ احمد جام و افلاکی.

11ـ خویشتن نشناخت مسکین آدمی. از فزونی آمد و شد در کمی (مثنوی، دفتر سوم).

منابع

1. دیویس، کالین(ترجمه 1386). درآمدی بر اندیشه لویناس. ترجمه مسعود علیا. تهران موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.

2. زﻳﻤﻞ، ﮔﺌﻮرگ(1386). ﻣﻘﺎﻻﺗﻲ درﺑﺎرة ﺗﻔﺴﻴﺮ در ﻋﻠﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ. ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﻬﻨﺎز ﻣﺴﻤﻲ ﭘﺮﺳﺖ. ﺗﻬـﺮان: ﺷﺮﻛﺖ ﺳﻬﺎﻣﻲ اﻧﺘﺸﺎر.

3. شمس الدین محمد تبریزی (1385). مقالات شمس تبریزی. تصحیح وتعلیق محمد علی موحد. تهران: خوارزمی.

4. شیمل، آنه ماری(ترجمه 1367). شکوه شمس، سیری در آثار و افکار مولانا جلال الدین رومی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

5. علیا، مسعود(1388). کشف دیگری همراه با لویناس. تهران: نشر نی.

6. و فراستخواه، مقصود(1390). ساخت اجتماعی دین‌ورزی. گروه جامعه‌شناسی دین، انجمن جامعه شناسی ایران، 10 مرداد 1390. http://www.isa.org.ir/session-report/3878

7. ﻓﺮﻳﺰﺑﻲ، دﻳﻮﻳﺪ(1386). ﮔﺌﻮرگ زﻳﻤﻞ. ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺷﻬﻨﺎز ﻣﺴﻤﻲ ﭘﺮﺳﺖ. ﺗﻬﺮان: ﻗﻘﻨﻮس.

8. قدس، سعیده( 1383).کیمیا خاتون؛ داستانی از شبستان مولانا. تهران : نشر چشمه

9. موحد، محمد علی(1387).باغ سبز عشق. تهران: کارنامه.

10. موحد، محمد علی(1385) تصحیح وتعلیق مقالات شمس تبریزی. تهران: خوارزمی.

11. واﻧﺪﻧﺒﺮگ، ﻓﺮدرﻳﻚ.(1386). ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺟﻮرج زﻳﻤـﻞ. ترجمة ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴـﻴﻦ ﻧﻴـﻚ ﮔﻬـﺮ. ﺗﻬـﺮان: ﺗﻮﺗﻴﺎ.

12.Buber,M.(1999).Eclips of God. Us: Greenwood Press.

13.Caputo, J. D.(1997). The Prayer and Tears of J. Derrida;Religion  Without R. Religion. Bloomington,Indiana University Press.

14.Said, Edward W. Out of Place: a Memoir. New York: Knopf, 1999.

15.Valaskakis, Kimon; Lambert Gardiner, W. and Sindell, Peter(1982). The Management of Time in a Conserver Society. Montreal: GAMMA. 

فایل پی دی اف را از اینجا دریافت فرمایید