سرمشق های مختلف بررسی دین ورزی

مؤسسة مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران

دومین نشست‌ نقد و بررسی سنجش دینداری در ایران

دانشکدة علوم اجتماعی دانشگاه تهران

14/10/90

متن تحریر یافته بحث ارائه شدۀ مقصود فراستخواه

قسمت اول

مقدمه

فرض بنده در بحث حاضر آن است که بررسی دین ورزی فارغ از  فضای پارادیمی[1] صورت نمی گیرد. مطالعه دین ورزی توسط محققان  لزوما درون این یا آن سرمشق[2]  انجام می پذیرد و چه بسا  این سرمشقها حتی  ناگفته ونانوشته نیز می ماند. چند وچون تعاریف ومشاهدات وبه طور کلی «دعاوی دانشی»[3] ما در قبل وحین وبعد از بررسی دین ورزی، حتی بی آنکه لزوما ملتفت باشیم یا تصریح کنیم در این یا آن فضای پارادیمی برگزار می شود(برای پاردایمها ودعاوی دانش بنگرید به : Creswell, 2003 )[i].

1.پرسش از امکان بررسی دین ورزی

اگر فرضی که در مقدمه ذکر شد درست باشد در آن صورت برای بررسی امکان سنجش دینداری باید به چندفضای پارادیمی  اشاره کنم که مطالعات دین پژوهی ممکن است در یکی از آنها یا تلفیقی از چند یک آنها صورت می پذیرد .در اینجا فقط چند فضای پارادایمی را برای نمونه ذکر می کنم که عبارت اند از : 1.اثبات گرایی(پوزیتیویسم ) 2. پدیدار شناسی (فنومنولوژی) 3. برساختگرایی اجتماعی[4] 4. منظرگرایی[5]  5.پساساختارگرایی[6]

اثباتگرایی : اگر ما به هر علت یا دلیلی در فضای اثباتگرایی  قرار داریم، دعوی دین سنجی ما بسیار بالا و کم وبیش با فروکاست گرایی درباب تعریف دین ورزی، با ادعای عینیّت ومانند آن همراه است. حقیقت دینداری مردمان را در  آن سوی تپۀ روش شناسی می دانیم . تصور می کنیم که کافی است ابزارهای پیمایشی و آزمونهای آماری پیشرفته به کاربگیریم ودر این صورت می توانیم دقیقا دینداری را اندازه بگیریم و در واقع  نظریه ای پیشین را درباب دینداری  بیازماییم.

پدیدار شناسی :حال فرض کنید که از پارادیم کلاسیک اثباتگرایی بیرون آمده یا بیرون بوده باشیم ودر فضای پدیدار شناسی به بررسی دین ورزی روی بیاوریم (که از هوسرل به بعد رخ داد و در رودلف اتّو [ii]  ، وجامعه شناسانی مانند واخ در1947[iii] وامثال آنها می بینیم) در آن صورت احساس می کنیم که حقیقت در اعماق نهفته است ومجبور می شویم مقولات انتزاعی واحکام ذهنی دربارۀ دین را به تعویق بیفکنیم ومی کوشیم طوری بررسی بکنیم که دین ورزی یا نادین ورزی مردم در زندگی روز مرۀ شان ، برای ما پدیدار بشود. در این سرمشق لازم می آید که توجه خود را به سوی خود امورِ واقعا موجود مربوط به دین در خانه ها وادارات ومیهمانی ها وکوی وبرزن معطوف بکنیم.

ساختن گرایی اجتماعی: به همین صورت است اگر در سرمشق «ساختن گرایی اجتماعی» باشیم که کسانی چون لوکمان وبرگر توضیح داده اند، در این صورت فرض ما این است ابعاد و سطوح و حالات وصور دین ورزی از طریق تجربیات ما وتعاملات اجتماعی وزبان وتفسیر مان ساخته می شود. دین ورزی سازه ای اجتماعی است نه امری ناب. در این سرمشق، برخلاف اثبات گرایی ، کشف حقیقت دین ورزی فقط موکول به روش شناسی فنی نیست بلکه ما هنگام مطالعه دین در واقع بخشی از چیزی هستیم که در صدد فهمش بر می آییم. موضوع دین ورزی بغایت پیچیده ، تجربیات دینی بسیار متنوع و معانی آن تا حد زیادی مختلف است و ما با انواع روایتها وتأویلها و به تعبیر ویتگنشتاین متأخر ؛ با اشکال زیست ها و با صور مختلف بازی های زبانی در دین مواجه هستیم.

اینجانب کوشیدم  56 مطالعۀ ایرانی درباب دین را فراتحلیل بکنم نتایجی به دست آوردم که اگر درست باشد دین ورزی مردمان از الگوی مشخصی تبعیت نمی کند نه یکسره ایدئولوژیک، نه روشنفکرانه، نه سنتی، نه اصولگرایانه، نه ضد دین و نه به طرز ناب دینی  است وبسیار بی شکل است. در آن، دین با غیر دین آمیخته شده است. رمضان فقط ماه میهمانی خدا نیست مهمانی های دنیوی مردمان هم هست، عزاداری انواع حاشیه های سرگرم کننده وابعاد هویتی وسبک زندگی دارد وزیارت خود یک پدیدۀ اوقات فراغتی ویک بازار غریبی است.

منظرگرایی : اکنون فرض کنید که در فضای منظرگرایی  باشیم که میراث نیچه است وکسانی مانند ریچارد اسکات[7] درباره اش کار کرده اند. در این فضا ما به صورتهایی از دین ورزی های متفاوت خود بازتابنده[8] حسب بافتارها می اندیشیم وبا چندخوانی[9] ها وچند آوایی[10] ها سر وکار داریم. من دین ورزی را به گونه ای می بینم اما آن طورِ دیگر هم می توانست باشد و می تواند باشد . اکنون در این فضای پارادایمی می پرسیم که دین ورزی چیست ومیزان وسطوح وابعاد وحالات آن از چه قرار است؟ گویا پاسخ آینۀ شکسته ای است که در دست هرکس تکه ای از آن است. منظورم فقط بازار «ساری بابا»، شبه عرفانها، تناسخ گرایی، مدیتیشن، یوگا، معنویت گرایی، انرژی درمانی وعرفانهای سرخ پوستی نیست بلکه زیارت ومناسک شیعی وحج اسلامی نیز اوضاع عجیبی پیداکرده است و با  کثرت شدیدی در آمیخته است . 

پساساختارگرایی : مثال متأخر تر از فضاهای مختلف دعاوی دانش، پساساختارگرایی در امثال فوکو است. در اینجا دین ورزیها خصیصۀ گفتمانی دارند، دینداری مثل «دین نداری» ، کرداری گفتمانی است ، به اقتضای انحای قدرت تکوین پیدا می کنند و کاربردی زبانی به خود می گیرد . بیش از دلیل ، علت دارد. در این فضای پارادایمی ، بررسی دین ورزی مستلزم تحلیل گفتمان انتقادی است که خود برنامۀ پژوهشی دشواری طلب می کند وبا تی تست و همبستگی پیرسون وتحلیل واریانس  همانطور که با مشاهدات ساده به دست نمی آید.

چون وقت نیست تا اینجای عرایضم، می توانید حدس بزنید که  بنده  با آن فرضی که در ابتدای بحثم داشتم احتمالا باید نتیجه بگیرم که بررسی دین ورزی امکان  دارد ولی این امکان از نوع امکان مضاف، یعنی امکان پارادیمی است وفرا پارادیمی وفراگفتمانی  نیست، دربارۀ چند وچون امکان بررسی دین ورزی باید حسب هر پارادیم جداگانه بحث کنیم. مثلا یک محقق که در فضای پارادیم عقلانیت انتقادی است ممکن است از پرسشنامه «مقیاس جهتگیری پرسش افکن چند بعدی»[11] برای بررسی دین ورزی استفاده بکند که در آن فرض بر باز بودن ذهن آدمی به پرسشهای مگو  قرار گرفته است ، نگاه جهانی وفراتر از یک مذهب خاص به امر دینداری وجود دارد، سطوح درونی تر و وجودی تر  و معنوی تر محل توجه است و شک وتردیدهای بشری  چیزی به نظر نمی رسد که به این سادگی با دین ورزی مرتفع بشود(  BECK & JESSUP,2004: 283-294  )[iv] و قس علی هذا.  

ادامه دارد............................................................................

---

[1] Paradigmatic Space

[2] Paradigm

[3] Knowledge Claims

[4] Social Constructivism

[5] Perspectivism

[6] Post-structuralism

[7] Schacht

[8] Self- reflective

[9] Polylouge

[10] Polyphony

[11] The multidimensional Quest Orientation Scale

---

[i] Creswell, J. W. (2003). Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches (2nd Ed.). Thousand Oaks, CA: Sage Publications, Inc

[ii] Otto, Rudolf (1998) The Idea of the Holy. Translated by: John W. Harvey. UK: Oxford University Press.

[iii] Wach, Joachim (1947) Sociology of Religion. London: Kegan Paul T. Trubner and Co. Ltd.

[iv] BECK RICHARD &   RYAN  K. JESSUP (2004)THE  MULTIDIMENSIONAL NATURE OF QUEST MOTIVATION. Journal of Psychology and Theology, 2004, Vol. 32, No. 4, 283-294