مقصود فراستخواه

فضایی میان ذهنی در حوزه عمومی نقد و گفت وگو

مقصود فراستخواه

فضایی میان ذهنی در حوزه عمومی نقد و گفت وگو

نقد کتاب « اخلاق در ایران» (چهارمین نقد این کتاب)


نقد کتاب « اخلاق در ایران» (چهارمین نقد این کتاب)


دکتر خسرو باقری، دکتر  مصطفی مرادی

با حضور نویسنده کتاب(مقصود فراستخواه)


در دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی ( دانشگاه تهران )

باشگاه کتاب کاوی دانشگاه تهران

با همکاری انجمن فلسفه تعلیم وتربیت دانشگاه تهران

روبه روی گیشا، خیابان دکتر کاردان


دوشنبه  بیستم آذر 1402

ساعت سه بعد از ظهر

بررسی مدل نه گانۀ شخصیت ؛ بر مبنای فصل هشتم کتاب«اخلاق در ایران؛ بین زمین و آسمان: کاربرد نظریات علمی در عاملیت اخلاقی»


بررسی مدل نه ­گانۀ شخصیت ؛  بر مبنای فصل هشتم  کتاب«اخلاق در ایران؛ بین زمین و آسمان: کاربرد نظریات علمی در عاملیت اخلاقی»


تمرکز بحث در فصل هشتم کتاب : 

نظریۀ انیاگرام: ترکیب‌های شخصیتی و تنوع تجربیات اخلاقی


فاطمه براتلو ، مهشید رضوی و مقصود فراستخواه 


سه شنبه  هفتم آذر 1402 ساعت پنج ونیم تا هفت عصر 


خانه اندیشمندان علوم انسانی ، سالن حافظ 


دیدگاه استاد مصطفی ملکیان و دکتر نعمت الله فاضلی دربارۀ « اخلاق در ایران، بین زمین وآسمان»

دیدگاه استاد مصطفی ملکیان و دکتر نعمت الله فاضلی

 دربارۀ « اخلاق در ایران، بین زمین وآسمان»   

فایل های تصویری

استاد مصطفی ملکیان:

https://www.instagram.com/p/Cziug83qG7z/

:دکتر نعمت الله فاضلی 

    https://www.instagram.com/p/Czi8deWqTE3/

مقصود فراستخواه:

https://www.instagram.com/p/Czib_8XKXNX/


شاهد زنجانی؛ برای جاریِ همبستگی اجتماعی در این سرزمین

شاهد زنجانی

 برای جاریِ همبستگی اجتماعی در این سرزمین

شب، پای صحبت­های بانیِ«مهرانه» بودیم. 

یک ­چهارم جمعیتِ میلیونی زنجان در یک «سازمان مردم نهاد» عضوند. 

حاصلش ماهانه 6 میلیارد تومن کمکِ ماهانۀ مردمی برای مدیریت کارامدِ سرطان در یک استان، بی کمک دولت! شده است.

 در کلینیک، پول بی ­معنی است. 

مهرانه از درمان گذشته به پیشگیری رسیده. 

شتاب ابتلا به سرطان در این استان صفر شده. 

مهرانۀ زنجان الگویی گشته برای راه­ آسمان سمنان و دیگر خیریه ها. 

کودکی با قلک کوچکش تا نیکوکاری با کمک به ارزش 1200 میلیارد تومن، هر دو عضو مهرانه اند.

 این یعنی می­شود کارهای مهمی در ایران کرد.........

نشست معرفی و بررسی کتاب اخلاق در ایران، بین زمین و آسمان


انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری برگزار میکند:
نشست معرفی و بررسی کتاب
اخلاق در ایران، بین زمین و آسمان
نویسنده: مقصود فراستخواه

باحضور:
ابوالقاسم فنائی
حمیدرضا نمازی
مقصود فراستخواه
اردشیر منصوری

دوشنبه ۱۷ مهر ۱۴۰۲؛ ساعت ۱۶

تهران میدان توحید-خیابان نصرت غربی-پلاک ۵۶-طبقه دوم

وقتی سیستمها اخلاقی نباشند بی اخلاقی را صورت قانونی می دهند

وقتی سیستم­ها اخلاقی نباشند بی ­اخلاقی را صورت قانونی می­دهند

سید حسین موسوی


نقل از روزنامه اعتماد ، 11 شهریور 1402 ، ص 1 و 6 

اینجا

 

کتاب «اخلاق در ایران؛ بین زمین و آسمان: کاربرد نظریات علمی در عاملیت اخلاقی ما» نوشته مقصود فراستخواه، به تازگی (چاپ نخست 1402) توسط نشر کتاب پارسه منتشر شده است. این کتاب از یک مقدمه، یک درآمد و 11 فصل تشکیل شده است. فراستخواه متفکر پرکاری است که در همه این سال‌ها از اندیشیدن به ایران و جامعه ایرانی بازنایستاده است. به نظر می‌رسد پروژه فکری حاضر که به‌طور مشخص بر اخلاق مسوولیت و اخلاق عاملیت شهروندی تاکید دارد، فراستخواه را به مثابه کنشگری مرزی که ایده‌اش تا اندکی پیش توسط خود او شرح و بسط مفصلی یافته، این‌بار اما به گفت‌وگو با ملت و شهروندان در «ایوان جامعه» رهنمون کرده است. «دیوان دولت و ایوان جامعه»، تعبیری است که فراستخواه برای کنشگری مرزی در ایران به کار می‌برد و در اثر مهم و ارزشمند اخلاق در ایران، مشخصا برای گفت‌وگو با مردم به ساحت جامعه گام نهاده است.

شکست اخلاقی
مقدمه کتاب توسط دکتر نعمت‌الله فاضلی نوشته شده است. او در مقدمه می‌کوشد تا شرحی از نسبت مدرنیته و اخلاق به دست دهد و مساله‌مندی اخلاقی بودن را در دوران مدرن به تصویر بکشد. انسان عصر مدرن به ویژه در غرب، در «عصر سازمان»ها زندگی می‌کند و به نظر فاضلی، همین وجود داشتن تصلب‌های ساختاری و نظم‌های آهنین تا حدی اخلاقی بودن جامعه را میسر می‌سازد. امری که در ایران به دلیل فقدان دولت قوی و نهادهای کارآمد، به سادگی امکان‌پذیر نخواهد بود. به نظر فاضلی در ایران، فاصله میان دو سطح اخلاقی ادراک ‌شده و زیست‌ شده، بالاست و از همین فاصله به «شکست اخلاقی» تعبیر می‌کند. (ص 24) به نظر فاضلی، میان تلقی فراستخواه از سوژه اخلاقی که در برابر ساختارهای بیگانه‌کننده از جمله بازار یا ساختار سیاسی مقاومت می‌کند و درک آلن تورن از بازگشت کنشگر به عرصه تحولات اجتماعی و میدان مبارزه، قرابت زیادی وجود دارد. (ص 31) 
هفت باب ورود اخلاق
«در جامعه‌ای که دچار بی‌اخلاقی سیستماتیک شده باشد، بی‌اخلاقی شکل قانونی پیدا می‌کند.» (ص 39) این جمله‌ای است که فراستخواه در صفحه نخست درآمد کتاب، به آن تصریح کرده است. در این قسمت، فراستخواه می‌کوشد تا هفت باب در خصوص مداخل ورود به اخلاق ارایه دهد. در این میان، سه حوزه از مداخل نتیجه‌گرا، سه حوزه نانتیجه‌گرا و یک حوزه هم مربوط به نظریات عاملیت‌گراست. این هفت حوزه ورود به اخلاق بدین شرح است: اخلاق عقل سلیم (تعهد به اخلاق عمومی جهانی، ارزش‌ها و هنجارهای جهان‌شمول نظیر خیرخواهی، درستکاری، وجدان، عمل به تعهدات و...)؛ اخلاق فایده (حساسیت به نتایج اعمال خویش، بیشترین منافع برای بیشترین مردم، کمترین زیان به کمترین مردم)؛ اخلاق حقوق (حقوق بشر، آزادی‌ها و حقوق مدنی و...)؛ اخلاق عدالت (بخت‌های برابر)؛ اخلاق وظیفه (احساس مسوولیت شخصی)؛ اخلاق الهی/دینی (دین غایت‌گرا و دین شریعت‌گرا) و اخلاق فضیلت (خودفهمی، خودشکوفایی، فضایل ذهنی و مدنی). (ص 67) 
دو بال شناخت و عاطفه
فصل اول، «یکپارچگی شناختی و هیجانی؛ نظریه انسجام قوی» نام دارد. خرد و هیجان، دو بخش مکمل آدمی است و فراستخواه در این فصل کوشش می‌کند این دو مقوله حیات آدمی را در نسبت با یکدیگر توضیح دهد. مطابق نظریه انسجام قوی، مولفه‌های هیجانی آدمی با پردازش‌های ذهنی او در نسبت و رابطه‌اند. به تعبیر فراستخواه، «عقل و احساس دو بال بشر هستند. یادگیری هیجان لازم دارد و بدون هیجان یادگیری اتفاق نمی‌افتد.» (ص 82) اخلاق نیز در تعامل و تعاطی و توامانی این دو بستر عقلانیت و هیجان است که شکوفا می‌شود. فراستخواه بر این نظر است که عواطف و احساسات آدمی را نمی‌توان به رویکردهای روانشناختی تقلیل داد، بلکه اساسا اینها از آن دست مقولاتی هستند که به صورت اجتماعی و در نسبت و رابطه با دیگران ساخته می‌شوند. او در این خصوص به «لبخند اجتماعی کودک» در شکل‌گیری آرام‌آرامِ سازگاری او با مادر و محیط زندگی‌اش اشاره می‌کند. کودکی که در نسبت با دیگران، فهم و عاطفه‌اش به‌طور همبسته رشد کرده و شکوفا می‌شود. (صص 97-98) 
آگاهی زلال
فصل دوم، «حساسیت و انگیزش اخلاقی؛ نظریه رِست» نام دارد. این نظریه می‌کوشد تا به پرسش‌هایی نظیر چرا کسی اخلاقی عمل می‌کند؟ چطور می‌شود که اخلاقی عمل می‌کنیم؟ و عناصر این زیست اخلاقی چیست؟ پاسخ دهد. به تقریر فراستخواه، جیمز رِست فرآیند زیست اخلاقی را در چهار مرحله توضیح می‌دهد: اول، حساسیت اخلاقی؛ دوم، داوری اخلاقی؛ سوم، انگیزش اخلاقی و چهارم، خوی و منش اخلاقی و مهارت شهامت اجرایی برای حیات اخلاقی. (ص 110) در حساسیت اخلاقی اصل بر نوعی «آگاهی زلال» است که در ما نسبت به درست یا نادرست بودن اعمال‌مان پدید می‌آید. عناصر این آگاهی، یکی علمِ به این است که اعمال ما در شادی و رنج دیگران تاثیر می‌گذارد. دومین نکته در این خصوص تکرار نوعی رفتارهای عادت شده است. فارغ از آنکه می‌توان به نحو دیگری نیز رفتار کرد. در حوزه انگیزش اخلاقی، رِست بر این نظر است که دانسته‌ها و باورهای ما باید به سطح میل برسد. تنها «در این صورت باور در موقعیت‌های مشخص زندگی‌مان به لحظه عمل گسیل می‌شود.» (ص 119) فراستخواه در پاسخ به این پرسش که برای اخلاقی عمل کردن باید از فرد آغاز کرد یا جامعه، می‌گوید پاسخ یکپارچگی است؛ به این معنا که کمال اخلاق وقتی میسر می‌شود که میان جهان درونی فرد و بیرونی اجتماعی که او را در بر گرفته، نوعی هارمونی برقرار باشد. (ص 133) 
متغیرهای التفات اخلاقی
نویسنده در فصل سوم، «نظریه رفتار برنامه‌ریزی شده» را توضیح می‌دهد. مطابق این نظریه، اخلاق از نوعی التفات درونی آدمی نشأت گرفته که فراستخواه از آن به «قصد اخلاقی» تعبیر می‌کند. او تاکید می‌کند که نمی‌خواهد به اخلاق نخبگان بپردازد و بیشتر از آن، همین زندگی روزمره و زمین پرسنگلاخ و ناهموار جامعه ایرانی را مدنظر دارد. (ص 140) در توضیح نظریه، فراستخواه اشاره می‌کند که دست‌کم سه گروه متغیر در پیدایش التفات اخلاقی موثر است: 1- متغیرهای علّی؛ 2- متغیرهای زمینه‌ای و نهادی و 3- متغیرهای مداخله‌ای. (ص 144) در این فصل نویسنده به شرح مبسوط متغیرهای علّی بسنده کرده و آنها را به سه نوع دسته‌بندی می‌کند: اولین متغیر علّی، باورها و نگرش‌های آدمی است. باور به عدالت یا آزادی از این قسم می‌تواند باشد. دومین متغیر علّی، هنجارهای درونی ‌شده توسط فرد است. انسان از آنجا که اجتماعی است، برخی ارزش‌های درونی خود را نیز وامدار زیستی از پیش اجتماعی است. سومین متغیر علّی، حس کنترل شخصی و خودکارآمدی است. در این متغیر، مهم است که فرد خود را صرفا قربانی ساختارها نداند و از خود به مثابه سوژه‌ای کنشگر، درکی مداخله‌جویانه و انتخابگر در شرایط مختلف اجتماعی داشته باشد. (صص 145-153) 
بخت اخلاقی
فصل چهارم، «نظریه بخت اخلاقی» نام دارد. در این فصل فراستخواه می‌کوشد تا دو متغیر باقیمانده از فصل قبل یعنی متغیرهای زمینه‌ای و متغیرهای مداخله‌ای را ذیل نظریه بخت اخلاقی توضیح دهد. متغیرهای محیطی، زمینه‌ای و شرایط اجتماعی هر کدام بر متغیرهای علّی تاثیر می‌گذارند. در حقیقت فرد به واسطه زندگی در پرتو جهانی مشترک با دیگران، از شرایطی که بر این جهان مشترک حکمفرماست، اثر می‌پذیرد. از متفکران مهمی که می‌توان در خصوص نظریه بخت اخلاقی به آنها اشاره کرد، تامس نیگل است. این نظریه توضیح می‌دهد که شانس افراد و گروه‌های اجتماعی برای اخلاقی بودن می‌تواند متفاوت باشد. (ص 173) نظریه بخت اخلاقی خود متشکل از عناصری نظیر بخت منتجّه، بخت تشکیل‌دهنده، بخت اقتضایی و نیز بخت علّی است. (ص 174) برای مثال در بخت منتجّه ممکن است دو فرد کاری را بخواهند انجام دهند، اما بنا به امری تصادفی، فرد الف آن کار را انجام دهد و فرد ب انجام ندهد. (همان) در خصوص متغیرهای زمینه‌ای، فراستخواه به نهادها و هنجارهای اجتماعی که این نهادها تولید می‌کنند، اشاره می‌کند. اگر این هنجارها رو به ضعف و افول رود، آنگاه فرد نیز در عمل اخلاقی دچار تردید می‌شود. (ص 175) 
سوژگی کنشگر اخلاقی
فصل پنجم، «برنامه قوی در اخلاق؛ نظریه شناختی و اجتماعی» نام دارد. مولف در این فصل قصد آن دارد که بگوید اگر مطابق آنچه پیش‌تر گفته شد، وضعیت، امکان‌ها و شرایط زیست اخلاقی ما در مخاطره باشد، آنگاه اساسا چه کاری از ما ساخته است؟ اگر ارزش‌های ما به پرسش گرفته شده یا در مبانی و معناهای غایی زندگی دچار تردیدهای جدی شده‌ایم، چگونه می‌توانیم اخلاقی عمل کنیم؟ پاسخ فراستخواه به این پرسش، سه برنامه اخلاقی متعارف، متوسط و قوی است. (ص 191) در حوزه برنامه متعارف اخلاقی، نویسنده را به نظام تعلیم و تربیت جوامع ارجاع می‌دهد. نهادهایی مانند خانواده، مدرسه و آموزش و پرورش. در خصوص برنامه متوسط اخلاقی، فراستخواه به قوانین برای حفظ حقوق و آزادی‌های شهروندان در جوامع توسعه یافته اشاره می‌کند. در برنامه قوی، تاکید او بیشتر بر سوژگی کنشگر اخلاقی است. هنگامی است که ساختارها و نهادهای رسمی از ظرفیت بالایی برای اخلاقی‌تر ساختن جامعه برخوردار نیستند. در اینجا وظیفه سوژه‌های مسوول اجتماعی است که با رسالتی که بر دوش احساس می‌کنند، برای نجات جان و جهانِ جامعه خویش دست به کار شوند. (صص 193-197) 
ترومای فرهنگی
در فصل ششم، فراستخواه از این می‌پرسد که معانی و اعمال اخلاقی چگونه ساخته می‌شوند؟ به گفته نویسنده، این نیازمند یک برنامه قوی اخلاقی است که به تعبیر الکساندر، «افرادی که در نهادهای محلی و همسایگی و فامیلی و سمنی و مدنی فعالیت داوطلبانه می‌کنند»، آن را می‌سازند و توسعه می‌دهند. (ص 209) به باور فراستخواه در وضعیتی که جامعه دچار «ترومای فرهنگی» شده و همبستگی رو به زوال می‌رود، راه این است که «دنیای معانی ما در برابر یک دنیای واقعی ایستادگی کند.» در این راستا، فراستخواه می‌کوشد تا دنیای معانی مورد نظر خود را از میراث ملی و میهنی ایرانیان، از شهر گرفته تا اساطیر و پهلوانان و دلیران و عیاران، مقصود کند. «فریدون فرخ فرشته نبود، ز مشک و ز عنبر سرشته نبود، به داد و دهش یافت آن نیکویی، تو داد و دهش کن فرشته تویی» (ص 213) نویسنده در ادامه با الهام از بحث ترنر، معتقد است که کدهای فرهنگی باید رشد کرده و به جان جامعه بنشیند. اینکه همه جامعه به قبح دروغ باور دارند و راستی را می‌‌ستایند. از خلال این کدهای فرهنگی عمومیت‌یافته است که جان جامعه صیقل می‌خورد و ایستادگی جمعی اخلاقی، تعمیق می‌شود. (ص 217) 
خودت را بشناس!
فصل هفتم، «نظریه انیاگرام؛ ترکیب‌های شخصیتی و تنوع تجربیات اخلاقی» نام دارد. مدل انیاگرام، یک ترکیب است. ترکیبی از ابعاد ذهنی، عاطفی و بدنی. (منتال، اموشنال و فیزیکال) هر انسانی ترکیبی از این سه‌گانه است. به نظر فراستخواه، «وظیفه ذهن این است که فکر، تحلیل، سبک سنگین، ارزشیابی و داوری کند. دل نیز با فکر همراهی کند، به خوبی احساس کند و نهایتا بدن هم گسیل شود و انجام بدهد.» (ص 230) از گردش این دایره انیاگرامی و ترکیبات مختلف ذهن و دل و بدن، 9 شخصیت مختلف پدید می‌آید. این 9 تیپ شخصیتی که هر کدام واجد ویژگی‌هایی هستند و نقاط قوت‌شان نیز به اختصار در پرانتز می‌آید، بدین قرارند: اصلاحگرِ کمال‌طلب (کنشگر و تحول‌خواه)؛ گشاده‌دست و یاریگر (اجتماعی و خونگرم)؛ پای کار و‌کننده (سخت‌کوش و پر دستاورد)؛ توی خود و رمانتیک (معناگرا و ژرف‌نگر)؛ مشاهده‌گر و تحلیلگر (متفکر و معقول)؛ پی‌جو و شکاک (محتاط و مسوولیت‌پذیر)؛ شیدا و هواخواه (خوش‌مشرب و برون‌گرا)؛ جلودار و چالشگر (برنامه‌ریز و باشهامت) و بالاخره، سازگار و میانجیگر (متواضع و صبور). فراستخواه بر این نظر است که آدمی با علم به این تیپ‌های شخصیتی 9 گانه، مدل خود را بشناسد و آن را تعالی بخشد. (ص 235) 
صغیر و کبیر اخلاق
فصل هشتم، «اخلاق صغیر و اخلاق کبیر» نام دارد. در این فصل فراستخواه توضیح می‌دهد که امر اخلاقی امری تصنعی و گلخانه‌ای نیست، بلکه تجلی و شکوفایی آن به دو عنصر «توجه و تجربه» نیاز دارد. به نظر او، مشکل دنیای ما به ندرت توجه و ضعف در توجه و به بلوغ نرسیدن سطح توجهات آدمی است. در واقع، «مساله دنیای امروز این نیست که اطلاعات کم دارد، [بلکه] مساله دنیای امروز این است که نمی‌داند به چه نوع اطلاعاتی توجه کند و چطور توجه کند.» (ص 267) انسان امروز دچار نوعی «پارادوکس فراوانی» است. امروز از فراوانی اطلاعات است که آسیب می‌بینیم، چون نمی‌دانیم چگونه در توجهات‌مان باید اولویت‌بندی کنیم. (همان) تعبیری از هارتموت رزا در کتاب «شتاب و بیگانگی» هست که می‌گوید جهانِ امروز بیش از توانِ واقعی آدمی، تجربه عرضه می‌کند. در نتیجه انسانِ امروز، هر لحظه با نوعی «اضافه‌بارِ اطلاعاتی» روبه‌رو است. فراستخواه بر این نظر است که اولین گام در احیای اصالت تجربه، اتخاذ نوعی رویکردِ پدیدارشناختی است. به این معنا که مفروضات، کلیشه‌ها، دگم‌ها و پیش‌فرض‌های متصلب ذهنی خود را به تعلیق درآوریم تا بتوانیم «دیگری» و هر قسمی از غیریت را آن‌گونه که بر ما عیان می‌شود، ببینیم. در چنین وضعیتی است که به تعبیر مارتین بوبر، رابطه ما از نسبت «من-آن» که ابزاری و مبتنی بر بیگانگی است، به «من-تو» که مبتنی بر فهم و همدلی است، ارتقا می‌یابد. (ص 272) 
اخلاق به روایت فوکو
در فصل نهم با عنوان «تقریر فوکو از اخلاقِ مراقبت نفس و رهایی»، فراستخواه به مقولاتی از جمله اخلاق محتسبی، اخلاق قضاوت، اخلاق نصیحت، اخلاق ریاضت، اخلاق شرافت، اخلاق مروت و اخلاق مراقبت نفس و رهایی می‌پردازد. (ص 299) وقتی حکومت‌ها متولی اخلاق و حقیقت شده‌اند، اخلاق محتسبی به راه افتاده است. اخلاق قضاوتگری ناشی از نوعی کمال‌گرایی ما نسبت به دیگران است. انتظارات اخلاقی از همدیگر را بیش از ظرفیت و امکان‌های واقعی افراد بالا برده‌ایم. تاثیر اخلاق نصیحت نیز چندان پایدار نبوده و نمی‌تواند کارآمد باشد. آن هم در زمانه‌ای که مرجعیت‌های اخلاقی و نظم سلسله‌مراتبی جامعه جای خود را به روابط شبکه‌ای و هم‌ارزی داده و روابط عمودی تضعیف شده است. در اخلاق ریاضت، انسان به نوعی با خود و دنیا بیگانه می‌شود تا جایی که ممکن است به ضد خویش بدل شود. (صص 300-305) 
فراستخواه در ادامه، نوعی پروژه نقد پیش می‌نهد. اخلاق مراقبت نفس که در این زمینه به آرای فوکو ارجاع می‌دهد. به نظر فوکو، «گوهر اخلاق، تکنیک نفس و مراقبه نفس است و این فرصت و امکانی برای انسانیت فراهم می‌کند که برای رهایی از قدرت منتشر، کوشش کند. ساحتِ اخلاق ما را از این سطوح شرطی‌شده و انفعالی زندگی و از این وضعیت به انقیاد آمده در قدرتِ منتشر رها می‌سازد.» (صص 310-311) به باور فراستخواه این تبلور نوعی عزت‌نفس در آدمی است. رویکردی زیبایی‌شناسانه که آدمی در خویشتنِ اصیل خود تجربه و شکوفا می‌کند. فوکو در نقد چیست و پرورش خود، از گزنفون نقل می‌کند که «کوروش، این حکیمِ حاکم، از فتوحات برمی‌گردد و... می‌گوید اکنون چه کاری مانده که باید انجام دهیم؟ آیا کار ما فقط مراقبت از امپراتوری و حفظ نظم و امنیت است؟ آنگاه خود پاسخ می‌دهد که نه، اینها کارهای آسانی هستند. کار دشواری هست که وظیفه ما آن است و اینکه به خویشتن بپردازیم ...» (ص 315) فراستخواه با الهام از فوکو و با رویکردی زیبایی‌شناسانه، انسان را همچون اثری هنری به تصویر می‌کشد. انسانی که دست‌اندرکارِ خلق خود به مثابه یک اثر هنری است. این همان رویکرد اخلاقی است که در آن انسان تعالی می‌جوید و از خویش، چیز تازه‌ای خلق می‌کند، درست مانند یک هنرمند به وقتِ خلق یک اثرِ هنری. (صص 326-327) 
کشف امکانات جدید
فصل دهم، «هبیتوس و نظریه ساخت‌یابی تکوینی» نام دارد. در علوم اجتماعی، ما همیشه با دوگانه ساختار و عاملیت و اثری که این دو بر یکدیگر دارند، مواجه بوده‌ایم. در این فصل فراستخواه می‌کوشد با ارجاع به نظریات بوردیو، توضیح دهد که به‌‌رغمِ سترگی و تنومندی ساختارها، اما عاملیتِ آدمی نیز بخش مهمی از طرح نهایی وضعیتی است که ترسیم می‌شود. به تعبیر فراستخواه، «زندگی فقط بازی با امکاناتِ موجود نیست، بلکه زندگی کشف و خلق امکانات جدید است.» (ص 338) ساخت‌های عینی عبارتند از: طبقه، قدرت، منزلت، دین رسمی، ایدئولوژی، سن، جنسیت، حکومت، خانواده و... و همه این ساخت‌ها ممکن است مانعی بر سر اخلاقی بودنِ آدمی باشند. در چنین شرایطی، چه می‌توان کرد؟ با الهام از نظریه کنش بوردیو، می‌توان گفت که به همان میزانی که ساخت‌های بیرونی عینیت یافته‌اند، ذهن آدمی نیز وجود داشته و میان این ریختارِ ذهنی و آن ساخت‌های بیرونی، نوعی دیالکتیک برقرار است. به نظر بوردیو، «ساختارهای بیرونی، خصیصه‌ای پیشینی و برای همیشه ندارند بلکه سرشتی تکوینی دارند و می‌توانند با تغییر در ساخت و ریخت ذهنی و عادت‌واره‌های انسانی، کم‌وبیش تغییر یابند و از نو به شکل دیگری ساخته شوند.» (ص 349) 
برای اخلاقی زیستن
در فصل پایانی که «مدوس اُپراندی اخلاق؛ راهبردها و تاکتیک‌هایی که برای زیستن انتخاب می‌کنیم»، نام دارد، فراستخواه می‌کوشد تا اخلاق را با توسل به مفهوم مدوس اُپراندی (به معنای شیوه‌های انجام امور، طریقه عمل و حل مسائل روزمره) توضیح دهد. (ص 365) مدوس اپراندی در واقع جزییات زندگی روزمره یک انسان معمولی است که به زندگی و فعالیت‌های هر روزه مشغول است. به باور فراستخواه، مشکل جامعه ایرانی این است که میان قضاوت اخلاقی و پرفورمنس و عملکرد اخلاقی آن فاصله افتاده است. نویسنده این فاصله را در 9 شاخص عملکرد موفقیت‌آمیز، قاطعیت در ارزش‌ها، آینده‌گرایی، انسانیت، جمع‌گرایی بین گروهی، جمع‌گرایی درون‌گروهی، برابری جنسیتی، سلسله‌مراتب قدرت و بالاخره، اجتناب از نااطمینانی نشان می‌دهد. در هر کدام از این 9 شاخص، فاصله‌ای میان انتظارات و ارزش‌ها و عملکردها مشاهده می‌شود. (صص 370-373) در نهایت فراستخواه بر این نظر است که شکل‌گیری و تقویت اخلاق کبیر در شهرهای ما «نیازمند سازمان اجتماعی صنفی و حرفه‌ای و مدنی و محله‌ای و همسایگی در شهر است. باید امکان مشارکت مردم در بهبود طریقه عمل و جزییات مدوس اپراندی حیات و مناسبات اجتماعی خودشان را فراهم بیاوریم.» (ص 403)

 پی دی اف روزنامه 

چرا سیستم‌های حکمرانی ما عقلانی و اخلاقی نیستند ؟

فرزاد نعمتی ، خبرنگار گروه فرهنگ

هم میهن:  5 مرداد 1402 ص 14   

 گزارش نشست نقد و بررسی کتاب اخلاق در ایران اثر مقصود فراستخواه،

کتاب «اخلاق در ایران؛ بین زمین و آسمان»، آخرین اثری است که به قلم مقصود فراستخواه، جامعه‌شناس و استاد برنامه‌ریزی توسعه آموزش عالی منتشر شده است. فراستخواه در این کتاب با کاربرد نظریات علمی در عاملیت اخلاقی ما به بحث داغ اخلاق در ایران و مقدورات و محدودیت‌های اخلاق ایرانی پرداخته و کوشیده است به این پرسش پاسخ دهد که در شرایط نااخلاقی‌بودن ساختارها، نقطه امید برای احیای اخلاق چیست؟ و برای این مهم باید از فرد شروع کنیم یا جامعه؟ در آخرین روز مرداد 1402، به دعوت موسسه شهر کتاب فراستخواه، حسن جوادی، پژوهشگر فلسفه اخلاق و استاد فلسفه دانشگاه قم و نعمت‌الله فاضلی، انسان‌شناس و استاد بازنشسته پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی که مقدمه‌ای نیز بر این کتاب نوشته است، گرد هم آمدند و به نقد و بررسی کتاب پرداختند. در ادامه گزارشی از این نشست که با مدیریت علی‌اصغر محمدخانی، معاونت فرهنگی شهر کتاب برگزار شد، تقدیم شما خواهد شد.  

علی‌اصغر محمدخانی:

 اولویت بقا بر خودشکوفایی

این نگرش ضمنی به‌طور آهسته در ساختار فردی و اجتماعی ما شکل گرفته است که با اخلاق نمی‌توان زندگی کرد و مسائل روزمره زندگی را با اخلاق نمی‌توان حل کرد. بسیاری متاسفانه به این نتیجه رسیده‌اند که اخلاق خوب است اما جای او در آسمان زندگی ماست، نه در زمین. گویی اخلاق برای درج در کتاب‌هاست وگرنه در حیات واقعی جامعه، با اخلاق نمی‌شود زندگی کرد. طبیعی است که این نگرش برای حیات اخلاقی اصلاً مناسب نباشد، چنانکه در بسیاری از شواهد عمومی جامعه ایران می‌توان این را دید.

کتاب «اخلاق در ایران» به این مسائل می‌پردازد و می‌گوید در جامعه کنونی ما، روز‌به‌روز برای بخش مهمی از گروه‌های اجتماعی، ارزش‌های بقا مهم‌تر و عاجل‌تر از ارزش‌های خودشکوفایی می‌شود. یعنی بسیاری فقط می‌خواهند خود را سرپا نگه دارند و دغدغه خود‌شکوفایی در چنین شرایطی در معرض خطر قرار می‌گیرد. این امری نگران‌کننده است.

دکتر فراستخواه 7رویکرد به اخلاق را در 3خوشه اخلاق‌های نتیجه‌گرا، فضیلت‌گرا و وظیفه‌گرا دسته‌بندی می‌کند که از این قرارند: 1ـ اخلاق را براساس آثار، پیامدها و دستاوردهایش اندازه بگیریم. 2ـ  اخلاق فایده که این نیز از خوشه بزرگ‌تر اخلاق نتیجه‌گرا و پیامدگراست. 3ـ اخلاق حقوق. 4ـ باب چهارم برای ورود به اخلاق، مسئله رعایت عدالت است؛ اینکه با همه به‌نحو عادلانه رفتار کنیم و بپذیریم که همه انسان‌ها بخت‌های برابر با یکدیگر داشته باشند. 5ـ باب پنجم در حوزه اخلاق، مسئولیت شخصی است؛ اینکه به بهانه شرایط و مقتضیات از مسئولیت شخصی خود شانه خالی نکنیم. 6ـ روی‌آورد ششم اخلاق، الهی است. ما انسان‌ها باید اخلاقی رفتار کنیم چون این حقیقتی استعلایی و الهی است و ما در محضر حقیقت متعال قرار داریم و 7ـ روی‌آورد هفتم، اخلاق فاعل‌‌محور و فضیلت‌گراست به‌جای آنکه فعل‌محور و نتیجه‌گرا باشد.

مقصود فراستخواه:

نهادهای ما کمتر اخلاقی هستند

 نخستین مشکلی که این کتاب با آن درگیر می‌شود، این است؛ بی‌خردی. بی‌خردی زمانه ما موانع جدی بر سر راه خردورزی ما بوده و هست. رگه‌هایی از ستیز با عقل و گریز از عقل در ما دیده می‌شود که به این روزگار افتاده‌ایم و مبتلا شده‌ایم. ساختارهای عقلانی چندانی نداریم و عقلانیت کمتر در میان ما نهادینه شده است. در فصل اول توضیح داده‌ام که در سیستم‌های ما عقلانیت تعبیه نشده است. بارها نیز گفته‌ام: عاقلان را داریم، اما عقلانیت نداریم. این نکته‌ها اما چه ارتباطی با اخلاق دارد؟ اخلاق بارقه‌ای از عقل عملی است؛ حکمت عملی است و فضیلت‌های اخلاقی درواقع اعتبارات عقلایی هستند. انسان می‌گوید من باید زندگی کنم و برای زندگی‌کردن باید اجتماعی زندگی کنم و برای این باید عدالت بورزم، حقوق دیگران را رعایت بکنم و... این بایدها از عقل عملی که با عقل نظری نیز ارتباطی ـ البته نه ساده ـ دارد، برمی‌آید.

در این کتاب توضیح داده‌ام که بسیاری از نهادها، سیستم‌ها و ساختارهای ما کمتر اخلاقی و عقلانی هستند یا اصلاً عقلانی و اخلاقی نیستند. برای این شواهد فراوانی وجود دارد. سیستم‌های حکمرانی ما اجازه نقد خود در عرصه عمومی را نمی‌دهد، پاسخگو نیست، حقوق انسان‌ها را چندان رعایت نمی‌کند. اقتصاد، قانونگذاری و سیستم قضایی ما نیز چنین است. پرسشی که اینجا پیش می‌آید این است که وقتی نهادها اخلاقی نیستند، چه اتفاقی می‌افتد؟پاسخ این است: نهاد برای تنظیم قواعد است و وقتی نهاد غیراخلاقی باشد، قواعد غیراخلاقی تولید می‌شود.  در مواجهه با این وضعیت اما چه کنیم؟ تصور من این است که  با وجود ساختارها و نهادهای متداوم غیراخلاقی که به‌سادگی نیز نمی‌توان آنها را اخلاقی کرد، تنها راهکار برای ما این است که برای این عمل بسیار دشوار به نهادهای اخلاقی رجوع کنیم. این نهادها اما کجا هستند؟ من ریشه آنها را در نهاد انسانی می‌بینم. به بیان روشن‌تر، انسان خود یک نهاد است و اصلاً مهمترین نهاد است. نهاد انسانی نقطه امیدی است که در آن میلی و امکانی به کنش اخلاقی وجود دارد. بنابراین نزد من برای تغییر خودمان، نهادها و سیستم، کنش و عاملیت و مقاومت و معرفت و هیجان و هوش اخلاقی اهمیت فراوانی دارد.

قاعده این کتاب این است که نظریه‌های علمی (به‌معنای غیرپوزیتیویستی) را مبنا قرار دهد و در نور محدودیت‌ها و ظرفیت‌های آن نظریه‌ها، مثال‌هایی کاربردی برای ایران داشته باشد و توضیح بدهد کنش اخلاقی چگونه می‌تواند پیش برود. در فصل اول به نظریه ارجاع مستقیم (Direct Reference Theory) متوسل شدم و توضیح دادم چرا و چگونه داستان‌های  اخلاقی مهم هستند. در ایران داستان‌های  غیراخلاقی‌ای که ما در میان داریم بر داستان‌های  اخلاقی‌مان غلبه پیدا کرده است. برای نسل بعدی بسیار باهوش خود بیشتر داستان‌های  غیراخلاقی درست کرده‌ایم. خاطرات و روایت غیراخلاقی، بچه‌های ما را محاصره کرده است. نتیجه این، وجدان معذب اخلاقی است که خود بزرگترین مانع نشاط اخلاقی و  امید اخلاقی‌بودن است. پرسش اینکه چگونه می‌توان روایت اخلاقی از خود و جامعه‌مان تولید بکنیم؟ برای نمونه کیوان مزدا، یک روایت اخلاقی است. این پزشک ایرانی سال 1398 فوت کردند. او جراحی است که در 7-6سالگی از ایران به فرانسه رفته است. او یک داستان اخلاقی برای ماست. از فرانسه به ایران می‌آید و کودکانی را که مشکل شکستگی ستون فقرات دارند، جراحی می‌کند و آنها روانه زندگی دوباره می‌شوند. وقتی از او می‌پرسند آرزویت چیست، می‌گوید آرزویم این است که «جنگ نباشد، غذا باشد و زندگی بدون تبعیض در جریان باشد.» همان‌طور که «مادر ترزا» یک داستان اخلاقی است،‌ کیوان مزدا نیز روایتی اخلاقی برای بچه‌های ما ایرانیان است. تعداد این داستان‌های اخلاقی ما اما کم است و نمی‌توانیم به‌سادگی برای بچه‌های‌مان داستان‌های اخلاقی بگوییم و آنها این روایت‌ها را خیلی نمی‌بینند.     

در فصل دوم به نظریه «انسجام قوی» آنتونیو داماسیو (عصب‌شناس پرتغالی ـ آمریکایی) و دیگران اشاره کرده‌ام. طبق این نظریه، اخلاق ازطریق انسجام قوی بین شناخت‌ها و هیجان‌های توسعه‌یافته انسانی و بسط همزمان آنها شکل می‌گیرد. به‌بیانی‌دیگر اخلاق بشر هم  عنصر شوقی دارد، هم عنصر شناختی. بنابراین هیجان‌ها بسیار مهم هستند و برای نمونه می‌توان به این اندیشید که چگونه می‌توان تسهیل‌گری کرد تا کودکان ما هیجان‌های اخلاقی را مزه‌مزه بکنند. کدهای اطلاعاتی، هیجان‌ها را شکل می‌دهند و رفتارهای آموخته‌شده از آنها پدید می‌آید. برای نمونه چرا ما یاد می‌گیریم حسادت بورزیم؟ حسادت به‌شکل یک هیجان بیمارگونه می‌تواند انسان را مچاله کند. چرا نمی‌توانیم در مدارس‌مان هیجان‌های شاد به بچه‌ها بیاموزیم؟ در تاریخ، فرهنگ و زبان ایران می‌توان دید که خرد ایرانی، خرد هیجانی و شوقی است. عقل ما عقل سرد نیست، عقل گرم است و طالب شادی. در شاخه حماسی، پهلوانی، عرفانی و حتی در شاخه حکمت مشایی نیز آدمی با شادی می‌تواند عقلانیت خود را دنبال کند. در این فصل همچنین سعی شده است راهکارهایی برای پرورش خودتنظیمی هیجانی ارائه شود.

در فصل سوم، به نظریه اخلاقی جیمز رست اشاره شده است. سوال اصلی در اینجا این است: حساسیت اخلاقی و انگیزش اخلاقی چگونه پدید می‌آید؟ نکته آنکه بسیار مهم است که ما در متن زندگی و در آستانه اعمال، استدلال اخلاقی کنیم. چرا استدلال اخلاقی در میان ما ضعیف است؟ آنچه در این زمینه اهمیت دارد، خودمختاری اخلاقی است. تنش موجود در این کتاب این است که آیا ما می‌توانیم مستقل از جامعه، نوعی خودارجاعی و خودتنظیمی اخلاقی و خودمختاری اخلاقی داشته باشیم که برای مثال یک سازمان مردم‌نهاد درست کنیم؟ زنجیره امید بسازیم؟ به کودکان کار و بیماران صعب‌العلاج فکر کنیم؟ موقع راه‌رفتن، به همسایه طبقه پایین حساسیت داشته باشیم؟ «دیگری تعمیم‌یافته» را همیشه احساس کنیم و صدای آن را بشنویم؟ مگر نه این است که به‌تعبیر امانوئل لویناس، اخلاق، شنیدن صدای دیگری است. لنگر بحث این فصل هم این است که باید وضع وجودی انسان تغییر کند.

در فصل چهارم، به نظریه «رفتار برنامه‌ریزی‌شده» توجه کرده و پرسیده‌ام، چگونه می‌شود رفتار برنامه‌ریزی‌شده داشت؟ در اینجا تابع اخلاق را تعریف کرده‌ام. تابع اخلاق تابعی است از متغیرهای علی، متغیرهای زمینه‌ای و متغیرهای مداخله‌ای. این سه مجموعه می‌توانند تابع اخلاق را به دست بدهند. در این فصل، متغیرهای علی توضیح داده شده است که سه موردند: باورها و نگرش‌ها، هنجارهای اجتماعی جذب‌شده و درونی‌شده توسط فرد و حس کنترل شخصی و خودکارآمدی. ذکر این نکته البته لازم است که آن اخلاقی که من در این کتاب دنبال می‌کنم، اخلاق معمولی است و به اخلاق نخبگانی کاری ندارم. اخلاق معمولی، اخلاقی است که در بانک، معامله، کلاس درس و زندگی روزمره جریان دارد؛ نظیر یک نهاد مدنی، صنفی، داوطلبانه و... که براساس یک حس اخلاقی کار می‌کند.

در فصل ششم، به نظریه «شناختی و اجتماعی» اخلاق اشاره کرده‌ام. مهمترین موضوع این بخش، برنامه اخلاق در ذهن فردی و اجتماعی است. سه برنامه برای اخلاق در این فصل با یکدیگر مقایسه شده‌اند. اولین آنها برنامه متعارف اخلاق است. برای مثال در ژاپن براساس فرهنگ کنفوسیوسی، برنامه متعارف اخلاق وجود دارد. دومین برنامه، برنامه متوسط اخلاق است که بیشتر  در جوامع توسعه‌یافته به‌شکل نهادهایی متبلور می‌‌شود که در آنها اخلاق در سیستم‌های اجتماعی تعبیه می‌شود، جامعه به‌صورت نظام‌مند به‌شکل اخلاقی می‌چرخد و انسان با هوش متوسط می‌تواند اخلاقی باشد. در اینجا دیگر خیلی نیازی به ایثار و گذشت اخلاقی نیست. لازم نیست انسان برای آنکه اخلاقی باشد، قهرمان بشود. در جامعه ما اگر کسی بخواهد اخلاقی باشد، گویی باید شبیه منصور حلاج بشود. در برنامه متوسط اخلاق اما برای مردم امکان‌های زندگی اخلاقی فراهم می‌شود و انسان باید خیلی مشکل‌دار باشد که به‌صورت حادی غیراخلاقی عمل کند. من اسم این را برنامه متوسط گذاشته‌ام. برنامه قوی اخلاق اما آن چیزی است که ما بدان نیاز داریم، زیرا کار ما خراب شده است. داستان‌های ما مخدوش و وجدان ما معذب شده است. سیستم می‌گوید دروغ بگو و ریا بورز، اما آنگونه زندگی‌کن که من می‌گویم. در چنین وضعیتی برنامه‌های متعارف و متوسط جواب نمی‌دهند. این برنامه قوی نیز به‌معنای اخلاق نخبگانی نیست. این برنامه قوی اخلاقی، اخلاق را برونی‌سازی می‌کند و من برای توضیح این روند از جامعه‌شناسی‌فرهنگی وام گرفته‌ام.

بخش هفتم کتاب، تروما و اخلاق نام دارد. به‌زعم من، وضع جامعه ما دچار وضعیتی ترومایی شده که دومینوی غیراخلاقی را راه انداخته است. این دومینو باید معکوس شود. این امر چگونه شکل می‌گیرد؟ باید جهان معانی فرهنگی ساخته شود و کدهای فرهنگی توسعه پیدا کند. در فصل هشتم حول نظریه انیاگرام به بحث اخلاق پرداخته شده است. این نظریه درباره ترکیب‌های شخصیتی و تنوع تجربه‌های اخلاقی است و طبق شخصیت‌های مختلف، 9گونه شخصیتی برای انسان تعریف می‌کند. ما انسان‌ها متفاوت هستیم، بنابراین اخلاقی‌بودن ما انسان‌ها هم متفاوت است. راستی برای همه راستی است، اما برای مثال مسیر اخلاقی شخصیت کمال‌طلب با مسیر اخلاقی شخصیت یاری‌رسان تفاوت دارد. هر تیپ شخصیتی یک زمینه هیجانی دارد و درنتیجه کانون توجه، بافت رفتاری و نقطه‌کور افراد نیز با هم متفاوت است

در بخش دهم کتاب نیز از نظریه نقد به اخلاق رسیده‌ام. در اینجا از فوکو بیشتر بهره برده‌ام. در این فصل نسخه‌های مختلف اخلاقی با هم مقایسه شده‌اند. در جامعه ما معمولاً اگر هم قرار بشود اخلاق موردتوجه قرار گیرد، اخلاق محتسبانه مبنا قرار می‌گیرد. برای نمونه نرم‌افزار «همانندجو» را برای بررسی میزان مشابهت رساله‌های دانشگاهی به‌کار می‌بریم. این همان اخلاق محتسبانه است که داد حافظ از همین اخلاق بلند شده بود. دیگر اخلاق بسیار رایج در جامعه ما، اخلاق نصیحت است. سنت نصیحة‌الملوک هم عوض شده است. اینک ملوک هستند که جامعه را مدام نصیحت می‌کنند. نسخه‌های دیگر اخلاق نیز اخلاق‌های قضاوت و ریاضت، شرافت، مروت و جوانمردی و... است. من در این کتاب اخلاق مراقبت را انتخاب کردم؛ اخلاق مراقبت از جامعه برای اخلاقی‌بودن، مبتنی بر مراقبت از آموزش‌وپرورش و مراقبت آموزش‌وپرورش از جامعه، مراقبت سیستم‌های حقوقی و اقتصادی و مدیریت از جامعه. اخلاق مراقبت، اخلاق دلسوزی و حمایت است و در آن اخلاق چونان یک اثر هنری موردتوجه قرار می‌گیرد. در بخش ماقبل آخر نیز اخلاق را ذیل نظریه ساخت‌یابی تکوینی توضیح داده‌ام. در اینجا از آرای پیر بوردیو بهره گرفته شده است. طبق این نظریه، انسان‌ها می‌توانند به‌طور تکوینی ساخت پیدا کنند. ذهن ما یک ساخت تمام است و ما می‌توانیم ساختارهای ذهنی شکل بدهیم. به‌طور تکوینی ما می‌توانیم خودمان را شکل بدهیم و ذهن، این قدرت را دارد. منظورم اینجا این است که ما خود بخشی از واقعیتی هستیم که از آن صحبت می‌کنیم. برای مثال می‌‌گوییم ایران. یا می‌گوییم سیستم‌ها چنین و چنان‌ هستند. اینجا باید توجه داشت که ما نیز بخشی از واقعیتی هستیم که درباره آن صحبت می‌کنیم. اینجا رهیافتی به وجود می‌آید که ما از آن نوعی رئالیسم عاملانه متوجه می‌شویم. این رئالیسم عاملانه بدین‌معناست که ما به‌عنوان افرادی رئالیست متوجه می‌شویم که سیستم‌ها و نهادها غیراخلاقی عمل می‌کنند اما درعین‌حال ملتفت بدین‌نکته نیز هستیم که خود ما نیز بخشی از این سیستم هستیم، بنابراین می‌توانیم در تکوین ساختارهای ذهنی، عینی، نهادی، ساختاری و سیستمی کنش داشته باشیم. اینجا عاملیت اخلاقی اهمیت پیدا می‌کند. حتی در اینجا من از کردارشناسی حیوانی و آزمایش‌های حیوانی استفاده کرده‌ام تا نشان دهم این مبنا چقدر می‌تواند اهمیت داشته باشد. درنهایت کتاب با فصل مدوس اپراندی اخلاق ( Modus operandi) به پایان می‌رسد که به‌گمانم کمتر درباره آن بحث شده است. در اینجا اخلاق به‌مثابه طریقه عمل مطرح می‌شود و بحث بر سر این است که چگونه می‌توان مسائل زندگی را به‌شکل اخلاقی حل کرد. مبنای این مدوس اپراندی در این است که اخلاق، شیطان و اصلاً همه‌چیز در «جزئیات» است.

درباره تفاوت میان اخلاق ایرانی و اخلاق در ایران، در این کتاب نیز باید نکته‌ای ذکر شود. بخشی از این بحث در کتاب با اعداد، آمار، ارقام و مطالعات آمده است. البته اعداد و ارقام گاهی وسیله‌ای هستند برای دروغ‌گفتن ولی گاهی هم می‌توانند قرائنی به محقق بدهند. من با این نگاه به این نتیجه رسیدم که ما در ایران اخلاق ادراک‌شده بالایی داریم. این را براساس تحقیقات گالوپ نشان دادم. برخلاف اخلاق ادراک‌شده بالا، ما اخلاق زیسته‌شده و تجربه‌شده پایینی داریم و فاصله میان زمین و آسمان، میان اخلاق در ایران و اخلاق ایرانی زیاد است. به‌بیانی‌دیگر میان آن انتظار اخلاقی که ما از همدیگر داریم و اخلاق‌زیسته، فاصله‌ای گسترده وجود دارد. اخلاق ادراک‌شده ایرانیان مبتنی بر دستگاه ذهنی، حافظه فرهنگی و وجدان اجتماعی به‌معنای ادراکی کلمه، خیلی خوب است و با ملت‌های موفق قابل‌مقایسه است اما هنگامی که می‌خواهیم این‌ها را روی زمین بیاوریم، بنشانیم و زیست بکنیم، دچار مشکل می‌شویم. این یعنی بخت اخلاقی (Moral Luck) ما پایین است. در کتاب توضیح داده‌ام که دو نفر از همه جهات مساوی (ازنظر هوش، تربیت و...) در دو وضعیت متفاوت، بخت‌های اخلاقی متفاوتی دارند. اینجاست که توضیح دادم که اخلاق زیسته‌شده مشکل دارد، بنابراین اخلاق را به‌مثابه کیفیت انسانی توضیح دادم.

محسن جوادی:

اخلاق دانش عملی است

 من با بسیاری از نکات کتاب موافقم. این کتابی دغدغه‌مند است درباره ناهمسویی میان عناصر اخلاقی منتهی به تعهد اخلاقی با نهادهای اجتماعی دولتی و غیردولتی. این مشکلی را ایجاد کرده است. ماهیت اخلاق، عملی‌بودن آن است و ازنظر نویسنده ما در ایران درک اخلاقی بالایی داریم اما نتیجه‌ای که مایل بدان هستیم، گرفته نمی‌شود. راهی نیز که پیشنهاد می‌شود، درست است زیرا در این شرایط دیگر نمی‌توان به نهادها و ساختارها چندان اعتماد کرد بلکه باید از افراد، این کنشگری‌های اخلاقی آغاز شود. برداشت دکتر فراستخواه از اخلاق نیز بسیار صحیح است. اخلاق، دانشی عملی است و به‌قول ارسطو تا ما شجاع نشویم، خواندن چیستی شجاعت هم فایده‌ای ندارد. بنابراین صرف خودآگاهی فردی و جمعی جوابگو نیست و باید انگیزه‌های عاطفی، منفعتی و... را هم در تحلیل به‌کار بست. بنابراین کتاب نکته اصلی اخلاق را دریافته است. بااین‌همه، در کتاب به «تفکر انتقادی» کمتر توجه شده است. بهتر است فصلی در این زمینه نیز در کتاب بود زیرا حتی اگر روایت‌های درست و پروتکل برای نهادها نیز ساخته شود، باز این روایت‌ها و قوانین در معرض کج‌فهمی قرار می‌گیرند و باید دائما مورد نقد قرار بگیرند. جز این می‌دانیم که نظریه‌های اخلاقی وظیفه‌گرا، فضیلت‌گرا و نتیجه‌گرا، گاه با یکدیگر معارض هستند و این در کتاب به‌درستی تنقیح نشده است که آیا می‌شود همه این‌ها را ابواب اخلاق در نظر گرفت؟ این در فصل اول کتاب اندکی ابهام ایجاد می‌کند. من نیز با شما موافقم که کسانی که می‌کوشند یک الگو را برای اخلاق و دینداری در جامعه طرح کنند، خطا می‌کنند و بیشترین ضربه را بدان‌ها می‌زنند. در جامعه، الگوهای مختلف اخلاقی را باید پذیرفت. درباره فهم از مفهوم مداخله دولت اما در کتاب ابهام وجود دارد. معتقدان به دولت مینی‌مالیستی معتقدند، دولت نباید هیچ دخالتی در اخلاق داشته باشد و فقط از جنبه سلبی حق دارد دخالت کند؛ دولت نباید ایده اخلاقی و ایده سعادت طرح کند. دولت‌های رفاه و دولت‌های مداخله‌گر اما سنخ دیگری هستند. من متوجه نشدم دولت موردنظر شما در این زمینه چیست؟

نعمت‌الله فاضلی:

دفاع از جامعه اخلاقی ایرانی ضرورت دارد

 بحث اخلاق همیشه در جوامع بشری مطرح بوده اما «مسئله» اخلاق، مسئله همیشه ما نبوده و باید گفت این مسئله مدرن ماست. ازنظر راس پل با شروع مدرنیته، مسئله اخلاق هم شکل می‌گیرد. مسئله اخلاق در جهان مدرن این است که با تغییرات وسیعی که جوامع تجربه می‌کنند، بحث درست و نادرست، خوب و بد و... دچار ابهام می‌شود و اولین پرسشی که ما را درگیر خود می‌کند، همین پرسش اخلاق است؛ کاری که انجام می‌دهیم خوب است یا بد؟ جامعه ایران نیز چون درگیر فرآیند تجدد شده، اینک با مسئله و تنش اخلاق مواجه است. تنش اخلاق از دوره انقلاب 57 شدیدتر هم شد چون سامان سیاسی ما، مذهبی و به‌تعبیر داریوش شایگان سنت، ایدئولوژیک شد. در این فرآیند، اخلاق دیگر ارزش انسانی ندارد بلکه به استراتژی کسب قدرت نیز بدل می‌شود. ازاین‌منظر هر خوبی، خوب نیست؛ آن خوبی و زیبایی و انسانیتی خوب، زیبا و انسانی است که به تقویت مبانی قدرت بیانجامد. کتاب فراستخواه در بستر گفتمان مسئله اخلاق نوشته شده است؛ گفتمانی که از اواسط دهه 1370 در ایران طرح شد و برای نمونه عبدالکریم سروش در زمان دولت اصلاحات، نقدی به سیدمحمد خاتمی داشت و پیشنهاد می‌کرد او به‌جای اصطلاح «جامعه مدنی» از اصطلاح «جامعه اخلاقی» استفاده کند. ازنظر او، فقه اخلاق را به حاشیه می‌راند. در ضمن مسئله ایران نیز مسئله اصلی و کلان‌روایت همه پژوهش‌های دکتر فراستخواه است. ازاین‌منظر او مسئله اخلاق را نیز یکی از ابعاد مسئله ایران می‌داند.

تصویری که نویسنده از اخلاق در ایران روایت می‌کند، تصویری پر از چالش، تنش و بحران است. این تنش و چالش را او با دیدگاه‌های نظری نیز توضیح می‌دهد. این کتاب ازاین‌نظر مصداق «سفر نظریه‌ها»ی موردنظر عباس کاظمی نیز هست. با پایان خواندن کتاب در کنار تمام محاسن آن، اما این پرسش پیش می‌آید: برای ایران چه باقی ماند؟ نویسنده به‌درستی می‌گوید ما تمرین، مشارکت و فضای مدنی نداریم. نقدهای سیاسی درستی نیز در کتاب هست. اینها درست ولی تصویر کلی‌ای که کتاب از جامعه به‌دست می‌دهد، تصویری تهی‌شده است و چیزی از جامعه باقی نمی‌ماند. بحث اصلی من دفاع از جامعه اخلاقی ایرانی است. آن جنبش را با آن‌همه دلیری و بلوغ در جوانان خواستار آزادی و خودآیینی دیدید. در هزاران عرصه دیگر نیز این قابل‌رویت است. تقاضا برای رفع تبعیض‌جنسیتی غایت ارزش اخلاقی است. جامعه‌ای که جوانان و نوجوانان آن خواستار سهمی عادلانه‌تر در جامعه هستند، بیانگر ارزش‌ها و ظرفیت‌های اخلاقی شکل‌گرفته در جامعه است. وقتی تمام ظرفیت‌های اخلاقی جامعه نادیده گرفته شود، نمی‌توان انتظار ارتقای آن را داشت. مسئله اخلاق در جامعه ایران بهتر است اینگونه صورتبندی شود: جامعه در فرآیند اخلاقی‌شدنش دچار تعارض و تنش شده است. درحال‌حاضر طبقه متوسط فرهنگی در شهر و روستا وجود دارد که برای کتابخوانی، قصه‌خوانی، گسترش سواد و رشد و ارتقای ظرفیت‌های شناختی جامعه قهرمانانه تلاش می‌کند. به نهاد فیلم، مطبوعات و تئاتر بنگرید. اینها ظرفیت‌های جمعی اخلاقی تولید می‌کنند. پس این جامعه رشد کرده است اما سیستم نتوانسته همپای جامعه باشد.

مقصود فراستخواه:

در هریک از ما تکه‌ای از سیستم حضور دارد

 یکی از ملاحظات دکتر جوادی این بود که شما در مداخله دولت، انگار دولت حداقلی را مدنظر دارید. من وارد این بحث‌های فلسفه سیاسی نمی‌شوم و حرفم این است که دولت نباید متولی حقیقت و فضیلت بشود. دولت برای تعیین‌تکلیف این دو، بنیاد گذاشته نشده است. بخش بزرگی از مشکل ما از همین عامل شروع شد. درعین‌حال دولت باید اخلاقی بشود. معلمان اخلاق، تمام متفکران و کنشگران و آموزگاران هستند. در سرتاسر این کتاب استدلال کرده‌ام که نهاد بنی‌بشر ایرانی آمادگی کنش اخلاقی را در قالب سازمان مردم‌نهاد، فعالیت مدنی، گروه‌های همسایگی، دوستی، گفت‌وگو و...  دارد اما دولت نباید متولی فرهنگ بشود بلکه باید به این حوزه سرویس بدهد و خود نیز اخلاقی بشود، حقوق انسان‌ها را در جامعه رعایت کند و از امتیاز، رانت و فساد بری باشد. حاکمان نمی‌توانند این‌همه اختیارات داشته باشند اما پاسخگو نباشند. این آغاز زوال  اخلاقی سیستم اجتماعی ماست که بخت اخلاقی جامعه ایران را به‌شدت کاهش می‌دهد.

زیبایی‌هایی نیز که دکتر فاضلی گفتند، حرف مرا بی‌اعتبار نمی‌کند زیرا این زیبایی‌ها به‌دلیل وجود سیستمی با اختیارات تام و غیرپاسخگو در حال نابودشدن است. بنابراین من نکته دکتر فاضلی را اینگونه می‌فهمم که دولت وظایف، تکالیف فراوان و درعین‌حال اختیارات محدودی دارد. ما دولت قوی و جامعه قوی می‌خواهیم. دولت قوی یعنی دولتی که دیپلماسی بداند، مدیریت و... را بداند اما درعین‌حال پاسخگو باشد. نکته دیگر در پاسخ به دکتر فاضلی اینکه، ایشان درست می‌گویند که در ما ظرفیت‌های اخلاقی وجود دارد، منتها جهان اجتماعی و جهان سیستم‌های ما با ما برای اخلاقی‌بودن همکاری نمی‌کند. برخی فلاسفه اخلاق مثل لیندا زاگزبسکی بدین نکته اشاره کرده‌اند که در جهان ظرفیت‌ها و موهبت‌هایی وجود دارد که همکار ما در اخلاقی‌بودن هستند و به ما ندا می‌دهند که انسان اخلاقی باش. سیستم‌های اجتماعی ما اما این همکاری را ندارند. ذات‌انگارانه هم البته فکر نکنیم که فقط سیستم غیراخلاقی است. فرافکنی نکنیم که اگر سیستم یا مکانی سیاسی را کله‌پا و تصرف کنیم، همه‌چیز  درست می‌شود. خیر، آن سیستم از ما زاده شده است. باورهای ما در شکل ایدئولوژیک‌اش آن را ساخته است. پس شیطان در جزئیات است. هنوز در هریک از ما تکه‌ای از این سیستم‌هاست اما در سیستم این بازتولید شده و مانند غولی ما را فراگرفته است. پس ما باید چه بکنیم؟ کنش اخلاقی. این البته، به‌معنای تعارفات دم‌دری و اخلاق لبخندی نیست. اخلاق، لبخند‌زدن نیست

نیز در ایسنا  اینجا:



پی دی اف گزارش هم میهن

گزارش صوتی و تصویری آپارات از نشست نقد و بررسی کتاب اخلاق در ایران؛ بین زمین و آسمان: کاربرد نظریات علمی در عاملیت اخلاقی ما


گزارش صوتی و تصویری آپارات

  از  نشست  نقد و بررسی کتاب اخلاق در ایران؛ بین زمین و آسمان: کاربرد نظریات علمی در عاملیت اخلاقی ما

 نوشته مقصود فراستخواه در  روز سه‌شنبه ۳۱ مرداد 1402 

در نشست هفتگی شهر کتاب


اینجا  

نقد کتاب «اخلاق در ایران ؛ بین زمین وآسمان: کاربرد نظریات علمی در عاملیت اخلاقی ما»

نقد کتاب «اخلاق در ایران ؛ بین زمین وآسمان: کاربرد نظریات علمی در عاملیت اخلاقی ما»

کتاب «اخلاق در ایران؛ بین زمین و آسمان» روز سه شنبه ۳۱ مرداد در نشست هفتگی شهر کتاب نقد می‌شود.

به گزارش خبرگزاری های مختلف، به تازگی کتاب اخلاق در ایران؛ بین زمین و آسمان: کاربرد نظریات علمی در عاملیت اخلاقی ما نوشته مقصود فراستخواه توسط نشر کتاب پارسه منتشر شده که روز سه‌شنبه ۳۱ مرداد در نشست هفتگی شهر کتاب نقد و بررسی می‌شود.

این کتاب با تمرکزی ویژه بر جامعه‌ی ایران و مسائل و بحران‌های آن، پیرامون موضوع اخلاق چیست و چگونه می‌تواند جوامع بحرانی را نجات بدهد؟ آن را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد.

مقصود فراستخواه در کتاب «اخلاق در ایران»، با رویکردی علمی و مدرن و در پرتو نظریه‌های گوناگون درباره‌ی اخلاق، به مسئله اخلاق و اخلاقی زیستن در ایران و نتایجی که زیستِ اخلاقی می‌تواند برای جامعه‌ی ایران داشته باشد می‌نگرد. وی در این اثر از ضرورت توجه به زیست اخلاقی برای برون‌رفت جامعه‌ ایران از بحران‌هایی که با آن‌ها مواجه است سخن می‌گوید.

در نشست نقد و بررسی این‌کتاب، محسن جوادی، نعمت‌الله فاضلی و مقصود فراستخواه حضور داشته و سخنرانی می‌کنند.

این‌برنامه روز سه‌شنبه ۳۱ مرداد از ساعت ۱۶ در مرکز فرهنگی شهر کتاب واقع در خیابان شهید بهشتی، خیابان شهید احمد قصیر (بخارست)، نبش کوچه سوم برگزار می‌شود.

در اینجاها :         


https://www.ibna.ir/vdcf1jdmmw6djta.igiw.html



https://www.isna.ir/news/1402052515857/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86




کاربرد نظریات علمی در عاملیت اخلاقی ما «فهرست تفصیلی کتاب»

 کاربرد نظریات علمی در  عاملیت اخلاقی ما 

فهرست تفصیلی  کتاب 

اخلاق در ایران بین زمین وآسمان

مقصود فراستخواه 

مرداد 1402