استبداد چگونه بازتولید می شود؟ وچگونه مردم را به تباهی می کشد؟

مقصود فراستخواه معتقد است:  تا زمانی که ما جامعه ای سالم، ساختارها و محیط های نهادی مناسب نداشته باشیم، نه تنها انسان های کامل زیادی نمی توانیم داشته باشیم بلکه انسان های متوسط ما هم فاسد می شوند، ما باید به دنبال ساختارها و شرایطی باشیم که انسان های باهوش متوسط بتوانند سالم زندگی کنند، دروغ نگویند، سر هم کلاه نگذارند، عزت نفس داشته باشند و موارد دیگر.

گفت وگوی سمانه جعفرزاده با مقصود فراستخواه

21 بهمن 91

         قسمت اول گفت وگو

* با توجه به تحولاتی که طی مدت 100 ساله در جامعه ایران می بینیم، افت و خیزهای زیادی را درخصوص حکومت هایی که تغییر کردند، انقلابات و جنبش هایی که شکل گرفتند، شاهدیم به نوعی گفته می شود ایران فرهنگ استبداد ستیزی و استبداد پروری را توامان در خود دارد اینکه چطور استبداد در جوامع ظهور پیدا می کند و اینکه ویژگی های یک جامعه استبداد پرور چیست و آیا از بعد جامعه شناسی می توان مدلی را مثال زد که به فرض بگوید؛ جوامع استبدادی چه ویژگی ها و شاخص های خاصی دارند خواه در هر منطقه ای از جهان که باشد.

فراستخواه: این سوال را می توان در دو سطح بررسی کرد، یکی علل ظهور استبداد در ایران و دیگری خصوصیت ها و خصیصه های جوامع استبدادی.

در سطح علل و به طور خاص در ایران، علت نخست تاریخ پر حادثه ای است که سبب می شود زمینه های شکل گیری ساختارهای استبدادی افزایش پیدا بکند. تاریخ پر حادثه باعث می شود که مثلا نظامیان قدرت بگیرند چون توجیهاتی برای مقابله با حادثه ها و ...دارند این سبب یک نوع تمرکز و تصلب قدرت می شود، از جهت دیگر به لحاظ جغرافیای سیاسی، ژئوپلیتیک و تاریخ معاصر هم این امر بسیار مزمن بود. ایران زمانی دروازه هندوستان شد، عرب و مغول ها و دیگران حمله کردند.  این پرحادثگی و این گستردگی که در این سرزمین از ابتدا بود، نوعی زمینه برای واگرایی از درون و حوادث از بیرون را فراهم می کرد که توجیه زیادی برای فراهم ساختن سلطه و استبداد دست وپا می کرد.

  علت دوم به لحاظ ساخت اقتصادی آن چیزی است که در نظام آبیاری ما بوده است، اینکه ما جزو سرزمین های خشک و نیمه خشک بودیم و در این وضعیت پر حادثه می خواسته ایم آب تامین کنیم. در این خصوص قنات ها برای تامین امنیت مسیر طولانی به دست دولت می افتاده است و نظام آبیاری آنها وابسته به قدرت مرکزی و دولت می شد. مردمی که مایحتاج اولیه آنها در حیطه اقتدار دولت بود  طبیعی است زندگی آنها و فرهنگشان هم به نحوی تحت تاثیر  ومداخلۀ دولت قرار می گرفت. شبیه این نظام آبیاری را امروز در نفت می توانیم ببینیم که استبداد نفتی و نفت آلودگی زندگی اجتماعی، سیاست ورزی و اقتصاد ما را تحت تاثیر قرار داده است . درآمدها مستقیما دست دولت می افتاد و دولت مستقل از منابع اقتصادی و مالیاتی مردم می شد واز رأی وانتخابات و دموکراسی بی نیاز می شد. همینطور این رشته که رشته درازی هم هست ادامه می یابد.

علت سوم  ساختار ایلی کشور ما در مقایسه با ساخت بازرگانی است که باعث بروز استبداد در جامعه می شده است، در جوامع دیگر ساخت بازرگانی به نوعی در ماهیت و سرشت خود چانه زنی، گفت وگو و تکثر را دارد. ولی ساخت ایلی و در کنار آن سیستم ارباب رعیتی، زمینه ساز استبداد می شد. در واقع ما نظام فئودالی مستقل طبقاتی هم نداشتیم . نظام ارباب رعیتی به نحوی وابسته به قدرت مرکزی  وحاکم بود. این ها نمونه ای از علل وعوامل  ظهور استبداد در جامعه ایرانی بود که می توانستم در این وقت محدود  مورد اشاره قرار دهم .

 بعد می رسیم به خصایص. خصایص یک جامعه استبدادپرور چیست ؟ در این خصوص می توانیم از ابعاد و اضلاع مختلف این خصیصه ها را ببینیم. یکی از نخستین خصیصه های نسبتا مشترک در این جوامع تمرکز قدرت است. خصیصه دوم این است که در این جوامع قدرت، خصوصیت  انعطاف پذیر ندارد و متصلب، سخت و ستبر می شود، گردش آن سنگین و محدود و بسته شده و در مقابل تکثر و تغییر مقاومت می کند.

 خصیصه سوم مناقشه آمیز شدن نظم است که می توان از آن به عنوان سیکل هرج و مرج و استبداد تعبیر کرد، چون نظم در واقع درون زا نیست . نظم از بیرون بر متن جامعه وارد می شود و چون این نظم درون زا نیست، آسیب پذیر و شکننده است و وقتی این سیطره و فشار به یک حدی می رسد این نظمی که مرتب کنترل بیرونی را می پذیرد، یکباره پس می زند که در آن صورت آغاز هرج و مرج است و خود دوباره بهانه و دستاویزی برای خلق یکی دیگر از مظاهر استبداد می شود و ما در می مانیم از تولید نظم های درون زا و دیگر یاد هم نمی گیریم. به هر حال وقتی نظم از بیرون را عادت کردیم و دچار هرج و مرج شدیم، مجددا به صورت انفعالی پذیرای نظم دیگر می شویم. فرض کنیم در دوره رضاشاه خیلی از روشنفکران ما در یک وضعیت ناهماهنگی عجیب به نوعی نه فقط  تن به اقتدار سیاسی می دهند، بلکه همکاری هم می کنند و بعد از دل همین گرایش به نوسازی آمرانه یک خودکامگی دیگری شکل می گیرد که اغلب آن روشنفکران طبعا نمی خواستند.

چهارمین خصیصه ویژگی های استبدادی در جوامع ما، اسطوره دولت است، دولت افسانه می شود، یعنی دولتی که یک مکانی برای ارائه خدمات اجتماعی است به یک افسانه تبدیل می شود. معمولا در جوامع استبدادی دولت به جای اینکه یک واقعیت اجتماعی  وقراردادی باشد و در واقع خدماتی را به واسطه مشروعیت هایی ارائه دهد، از این وضعیت متعارف قراردادی ومشروط خارج می شودو  افسانه دولت شکل می گیرد . در جوامع استبدادی، دولت جنبه اسطوره ای وتقدس دارد که می تواند انواع و اقسام داشته باشد، مثلا در فاشیسم و نازیسم این افسانه بودن دولت را می بینیم، در تاریخ ما افسانه دولت را به معنای فره ایزدی و سلطنت و ... شاهدیم و در دوره های بعدی نیز به شکل های مختلف ایدئولوژیک و مذهبی می بینیم.

*این باور افسانه ای دولت در ذهنیت مردم شکل می گیرد؟

فراستخواه: این در ذهنیت اجتماعی که به تعبیری همان ذهنیت مردم است، شکل می گیرد . فقط در یک سطح فردی نمی شود آن را خلاصه کرد، بلکه در فرهنگ رسوخ می کند. مثلا در قیمومیت گرایی که مردم به واسطه آن می خواهند تن بدهند به قیمومیتی...

*یعنی کسی یا ارگانی وجود داشته باشد که خیالشان راحت باشد امور آنها را انجام می دهد..

فراستخواه: بله، یعنی متولی رسمی که امور خودشان را به او واگذار کنند و اختیارات زندگی شان را به او محول سازند. در واقع مسؤولیت ها را از خود واز درون به بیرون وبه اشخاص خاص احاله می کنند و بعد اخلاقیاتی متناظر با این شرایط به وجود می آید که همان خصائص مورد نظر است. در جامعه استبدادپرور اخلاقیات و خلقیاتی شکل می گیرد که چهار مورد را عرض کردم و پنجمین مورد از این خصایص این است که مردم رفتارهای چندگزینه ای پیدا می کنند، اینکه در ظاهر کسی، یک جور و در پشت سر او جور دیگر رفتار می کنند.

ششمین مورد  از خصوصیات استبداد پروری، حس صغارت اجتماعی است، بلوغ اجتماعی دیگر تحقق نمی یابد و یک نوع حس صغارت در مردم به وجود می آید که گویا یک متولی می خواهند و یک نوع حس مفعولیت در مردم می بینیم که این امر ویرانگر اخلاق اجتماعی است، چون عزت نفس را که مهم ترین لوازم اخلاق است، فرو می ریزد.

*این ویژگی هایی که گفتید در همه جوامع چه دینی و غیر دینی شاهدیم؟ چون در تاریخ خودمان هر چند می شود گفت ایرانی ها از اول دیندار بودند منتها اگر مقایسه ای با جوامع دیگر داشته باشیم آیا این خصایص می تواند در هر جامعه ای وجود داشته باشد؟

فراستخواه: به معنای عمومی است، ولی وقتی دینی می شود، پیچیده تر می گردد، البته استبداد فقط در جوامع دینی نیست، این وضعیت را در جامعه آلمان تحت عنوان "نازیسم" و در ایتالیا "فاشیسم" داریم، هر چند آنها هم زمینه مسیحی داشتند و دینشان بی تاثیر نبود.ولی این گونه جوامع به معنای اخص کلمه مذهبی نبودند. اما در برخی جوامع شاهد استبداد مذهبی می شویم و این مذهبی شدن،  موضوع را پیچیده تر می کند. برای اینکه مثال ملموس بزنم، بحث تقدس را می توانید  در نظر بگیرید. یعنی قدرت یک نوع تقدس هم پیدا می کند و در نتیجه آن افسانه بودن و اسطوره بودن در اینجا بیشتر بروز و ظهور می یابد.

*نقش مردم و حاکمان و میزان اثرگذاری آنها در بازتولید استبداد چقدر می تواند اهمیت داشته باشد؟ به هر حال از طرفی گفته می شود این حاکمان  هستند که استبداد را حاکم می کنند از طرفی دیگر عنوان می شود که این مردم هستند که با قبول استبداد به تداوم آن کمک می کنند، نقش دو عنصر "مردم" و "حاکمان" را چطور در بازتولید استبداد در جوامع می توان بررسی کرد و شما کدام یک را پر رنگ تر می دانید؟

فراستخواه: نکته مهمی است، اینها تاثیر متقابل دارند و در واقع در یک چرخه ای  معیوب عمل می کنند . ما در سنت دینی خودمان روایتی داریم که خیلی معنا دار است «کما تکونوا یولی علیکم». یعنی «هر گونه باشید همانطور بر شما حکم رانده می شود». حاکمان و مردم در بازتولید استبداد یکدیگر را تقویت می کنند و یک سیکل کور شکل می گیرند. منتها به نظرم نقش نهادها مهم است.

اگر شما از من بپرسید منظورتان از نهادها چیست؛ می توانم عرض بکنم نهاد ها در واقع ساخت هایی متشکل از شکل ها و شرایط پایدار شیوه های عمل هستند، یعنی شیوه های فکر، احساس و شیوه های عمل هستند که چون پایدارند، تبلور پیدا می کنند و ساختمند می شوند و به نهاد تبدیل می شوند. پس وقتی می گوییم "مردم" ، مرادمان شیوه های حس و عمل مردم است. یعنی فکر، احساس، فرهنگ و عمل مردم است که استبداد را ایجاد می کنند.  پس این در واقع دوباره بر می گردد به به مردم . منتها نباید در این چرخه دچار سرگیجگی مرغ و تخم مرغ شویم و اینکه به هر حال کدام اولویت دارد ؟  آیا مردم هستند که استبداد را ایجاد می کنند یا نهادها و حاکمان هستند که استبداد را به جامعه تحمیل می نمایند؟ البته جواب بنده این بود که این دو سویه است، اما این نکته را تاکید می کنم که نقش نهادهای اجتماعی وسیاسی مهمتر است. به نظرم انسان، موجود اجتماعی است . اگر درست متوجه بشویم که به چه معنا انسان یک موجودیت اجتماعی است، آن موقع متوجه می شویم که در واقع محیط نهادی جامعه در همان احساس ها، فکرها و عمل ها بسیار تاثیر می گذارد، محیط نهادی ما به گونه ای است که شیوه های استبدادپرور را در ما مرتب ترویج و تشدید می کند. ما اگر بتوانیم نهادها را اصلاح کنیم، از بروز بازتولید استبداد جلوگیری کرده ایم.

اجازه دهید این نکته را قدری توضیح بدهم، ببینید ما بیشتر به دنبال انسان کامل بودیم، و می گفتیم از دیو ودد ملولم وانسان آرزوست. شیر خدا ورستم دستانم آرزوست....هر چند این ادبیات زیبا است، ولی یک ضعفی دارد و آن اینکه چرا ما به دنبال جامعه ای کامل، سیستم های هوشمند و شرایط اجتماعی و محیط های نهادی خوب نرویم؟

تا زمانی که ما جامعه ای سالم، ساختارها و محیط های نهادی مناسب نداشته باشیم، نه تنها انسان های کامل زیادی نمی توانیم به داشته باشیم بلکه انسان های متوسط ما هم فاسد می شوند. انسان های برجسته، عارفان، متفکران و نابغه ها در یک جامعۀ نرمال، تعداد محدودی هستند. ما باید به دنبال ساختارها و شرایطی باشیم که انسان های باهوش متوسط بتوانند سالم زندگی کنند، دروغ نگویند، سر هم کلاه نگذارند، عزت نفس داشته باشند و موارد دیگر.

 پس در واقع ما باید به جای جستحوی انسان های کامل، به دنبال سیستم ها وساختارهای عقلانی و عادلانه و  کارامدی باشیم. به دنبال  انسان های متوسطی برویم که محیط و شرایط مناسبی برای آنها فراهم آوریم تا زندگی خوبی داشته باشند. به عنوان مثال به تفکیک قوا می توان اشاره کرد. مونتسکیو اکتشافی کرد و آن تفکیک قوا بود. یعنی بیاییم تفکیک قوا داشته باشیم و بگوییم کسانی که قانون را اجرا می کنند دیگر قانون نگذارند، این گونه نباشد که کسی قانون بگذارد و خودش هم آن را هرطور بخواهد اجرا  بکند .

*یعنی قدرت نباید قبضه شود.....

فراستخواه: بله، قدرت در یکجا  قبضه  نشودو تفکیک شود. به ویژه تفکیک قوا.  کسی که مصدر قضاوت است، نباید قدرت اجرایی داشته باشد و کسی که قدرت اجرایی دارد، نتواند قضاوت کند و کسی که قانون می گذارد، مستقل از کسی باشد که قانون را اجرا می کند. وقتی ما تفکیک قوا داریم(در عمل نه در کاغذها)، در آن صورت  خود به خود بسیاری از مشکلات حل می شود. ولی وقتی ساخت های ما زمینه ساز قدرت متمرکزی هستند ما می توانیم جلوی این سیل ویرانگر را بگیریم؟ در آن صورت جواب این است که نمی توانیم، یعنی انسان های خوب نیز وقتی در این ساختارها قرار می گیرند دیر یا زود مستبد می شوند. چه بسا این افراد ذاتا شریر نیستند اما انسانی که احساس کند، بی نیاز از هر گونه نقد و ملاحظه ای است و هیچ کس نمی تواند در برابر او حرفی بزند، حتی اگر عالم خوبی هم باشد، به فساد می انجامد.

در تاریخ حاکمان و پادشاهانی داشتیم که از ابتدا فاسد نبودند و حتی در همین دوره معاصر رضا شاه را می توان مثال زد، تحلیل ها نشان می دهد از ابتدای کار رضا شاه فردی خودکامه تا این حدی که در نیمه دوم حکومتش از او می بینیم، نبود. این ساختارهای ماست که چون هوشمند وعادلانه وکارامد نیستند، سبب بازتولید این استبداد می شوند.

در مجموع در ارتباط با سوال خوب شما به این نتیجه می رسیم که نقش حاکمان و مردم ، دو حلقه از یک  چرخه است .  در این وسط به جای اینکه گرفتار داستان مرغ و تخم مرغ بشویم و  نتیجه بگیریم که  دور باطلی است ومأیوس بشویم ، به میدان عمل اجتماعی وتغییرات اجتماعی و اصلاحات نهادی بیاییم.  اگر  نهادها را بهبود ببخشیم، نهادها که اصلاح شدند، مردم نیز به تدریج یاد می گیرند وشکوفا می شوند. شما اگر بهترین بازیکن های فوتبال را در یک میدان نامناسب ، با قواعد نادرست و در یک شرایط بدی قرار دهید، این بازیکنان خوب هم نمی توانند خوب بازی کنند. اگر اقتضای میدان بازی خشونت  باشد بازیکن  خوب هم بد بازی می کند. پس بکوشیم محیط نهادی خود را به گونه ای اصلاح بکنیم که استبدادپرور نباشد.

ادامه دارد

منبع